Sadri Ertem

Sadri Etem (Ethem)
(d. 1898/9? / ö. 13 Kasım 1943)
Roman ve hikâye yazarı, gazeteci, milletvekili.
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Cumhuriyet devri roman ve hikâye yazarlarından Sadri Ertem İstanbul’da doğdu. Doğum tarihi kaynaklarda 1888, 1898, 1900 gibi farklı şekillerde belirtildiğinden tam tarihi bilinmemektedir. Aynı karışıklık okul mezuniyet tarihlerinde ve ismi konusunda da görülmektedir. Hakkında yazılanlarda ismi Sadri E. Ertem, Sadri Etem (Ethem), Sadri Ethem Ertem, Sadri Ertem gibi farklı şekillerde geçmektedir. Yazar asıl isminin Sadreddin olduğunu, nüfus defterine Hayreddin olarak geçtiğini de belirtmektedir. Soyadı kanunundan önceki yazılarında Sadri Etem (Ethem), sonrakilerde ise Sadri Ertem imzasını kullanmıştır.

Babası İbrahim Ethem Bey eğitim hayatını İstanbul’da tamamladı. Kanuni’nin veziri Kara Ahmet Paşa soyundan Nadire Hanımla evlendi. Bu evlilikten Sadri Ethem adını verdikleri bir oğlu ve İhsan Ethem adını verdikleri bir kızı doğdu. İbrahim Etem Bey, askerlik görevi dolayısıyla Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli yerlerinde bulundu. Konya Ermenek’te Askerlik Şube Başkanı görevindeyken vefat etti. Sadri Ertem’in çocukluğu da farklı şehirlerde geçti. Eğitim hayatı önce Ermenek’te Mekteb-i İbtidaiye’de başladı. Babasının vefatından sonra annesi ile İstanbul’a gitti, Üsküdar’da Ravza-i Terakki’ye devam etti. Üsküdar Askeri Rüştiyesi’nin ardından Üsküdar Sultanisi’ni bitirdi (1914). Darülfünun Edebiyat Fakültesi Felsefe şubesinden mezun oldu (1920). Askerliğini yedek subay olarak yaptıktan sonra memuriyet hayatı başladı. 2 Kasım 1920’de Leyli Ankara Sultanisine edebiyat ve felsefe öğretmeni olarak atandı. Daha sonra Ankara Nehari Sultanisi’nde (1921), İstanbul Kuleli Askeri Lisesi’nde (1924), Kadıköy Kız Orta Mektebi’nde (1928), Gaiosmanpaşa Mektebi’nde (1930) ve Kadıköy Erkek Lisesi’nde (1931) öğretmenlik yaptı. Matbuat Umum Müdürlüğü, Ankara Polis Enstitüsü, Robert Kolej ve Alman Lisesi diğer görev yaptığı yerler arasındadır. Gazi Terbiye Enstitüsü’nde felsefe ve sosyoloji derslerine girdi (1932-1939). 1939’da Kütahya milletvekili seçildi (1939-1943). 1943’te geçirdiği kalp krizi sonucu Ankara’da vefat etti ve Cebeci Mezarlığı’na gömüldü.

Yazı hayatına gazetecilikle başlayan Ertem’in ilk yazısı Tercüman-ı Hakikat gazetesinde çıktı. Üniversite öğrencisi olduğu yıllarda Tanin gazetesinde çalıştı. İstiklal savaşı yıllarında Hâkimiyet-i Milliye, Yeni Gün gibi gazetelerde çeşitli görevler aldı. Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul’a döndü, Son Telgraf gazetesinde yazmaya başladı. 1925’te İstiklal Mahkemesince halkı isyana teşvik suçundan yargılandıysa da üç ay tutuklu kaldıktan sonra beraat etti. İstiklal Mahkemesindeki yargılanma sürecinden sonra gazete yazılarındaki muhalif tavrından vazgeçti, Vakit gazetesinde uzun yıllar hükümet politikasını savunan yazılar yazdı. Çıkrıklar Durunca, Düşkünler ve Yol Arkadaşları romanları ve bazı gezi yazıları da kitaplaşmadan önce Vakit gazetesinde tefrika edildi.

Yazdığı gazeteler arasında Tercüman-ı Hakikat, İkdam, Tanin, Vakit, Yeni Gün, Haber, Öğüt, Hakimiyet-i Milliye, Resimli Gazete, Son Telgraf, Halk, Tan, Son Dakika; dergiler arasında Servet-i Fünun, Ümid, Genç Yolcular, Resimli Ay, Hayat, Güneş, Varlık, Yedigün, Ayda Bir, Gündüz, Kalem, Ses, Yeni Ses, Yeditepe ve Çocuk Yuvası sayılabilir.

İlk hikâyesi 7 Ocak 1919’da Ümid dergisinde çıkan “Faniler Arasında”dır. Çoğu kaynakta ilk hikâyesi olarak Genç Yolcular dergisinde 1917 yılında çıkan bir hikâyesi gösterilmekle birlikte bu derginin yayın hayatına başladığı tarih 1919’dur. Resimli Ay dergisinde çıkan “Bacayı İndir Bacayı Kaldır” (1928) adlı hikâyesi ile beğeni toplamasının ardından hikâye türüne ağırlık verdi. İlk hikâye kitabı 1933’te yayımlanan Silindir Şapka Giyen Köylü’de on dokuz, aynı yıl yayımlanan ikinci hikâye kitabı Bacayı İndir Bacayı Kaldır’da on altı hikâyesi yer alır. Bu kitabında yer alan aynı isimli hikâyesi de Çıkrıklar Durunca romanı gibi yabancı sermayeye karşı çıkan tavrı ile dikkati çekmiştir. Yirmi üç hikâyesinin bulunduğu Korku 1934 yılında basılan üçüncü hikâye kitabıdır. 1935’te basılan dördüncü hikâye kitabı Bay Virgül (1935) on dokuz, son hikâye kitabı Bir Şehrin Ruhu (1938) on hikâyeden oluşur. Vakanın ön planda olduğu hikâyelerinde üslubu, mekân ve karakter tasvirlerini çok önemsememiş; konu olarak Cumhuriyet sonrası inkılaplara uyum süreci, ezen ezilen çatışması, köy hayatı, sanayileşme, dini duyguların sömürülmesi gibi toplumsal meseleleri seçmiştir. Ele aldığı konularda sergilediği yaklaşım, gerçekçilik anlayışının Cumhuriyet dönemi edebiyatındaki ilk örneklerinden olması bakımından önemlidir. Hikâyelerinin bazıları Almanca, Fransızca, Rusça, Yunanca, Çince ve İngilizce gibi yabancı dillere çevrilmiştir.

Çıkrıklar Durunca Ertem’in yayımlanan ilk romanıdır. 1929’da Vakit gazetesinde tefrika edildikten sonra 1930’da kitaplaşmıştır. Toplumcu gerçekçi edebiyatın ilk örneklerinden kabul edilen roman, fabrika üretimi kumaşların yerli dokuma tezgâhlarını nasıl yok ettiği konusu üzerinde durur. İkinci romanı olan Bir Varmış Bir Yokmuş 1933’te yayımlanır. Eserden bazı kaynaklarda roman bazılarında ise hikâye olarak söz edilmektedir. Romanda Tanzimat sonrası imparatorluğun durumu anlatılarak devir eleştirisi yapılmaktadır. Üçüncü romanı Düşkünler, önce Vakit (Kurun) gazetesinde (10 Mart 1930-30 Mayıs 1930) tefrika edilmiş, daha sonra 1935 yılında kitap halinde basılmıştır. Romanda Tanzimat döneminde bir ailenin çöküş hikâyesi anlatılırken Batılılaşma ekseninde bir dönem eleştirisi de yapılır. Yol Arkadaşları, 1943’te Vakit gazetesinde tefrika edildikten sonra 1945 yılında kitaplaşmıştır. Eser romandan çok seyahat hatıraları şeklinde olduğundan bazı kaynaklarda gezi türündeki eserler arasında geçmektedir. Napolyon ve eşinin hayatından bazı kesitler verdiği kitabı İmparatoriçe ve Saray (1853-1870) pek çok kaynakta Ertem’in romanları arasında zikredilmez. Bunun sebepleri arasında eserin fazla hacimli olmaması, gerçek kişilerin eserde yer alması, roman tekniği açısından zaafları düşünülebilir. Hikâyelerinde olduğu gibi romanlarında da şematik bir yapı görülür. Romanlarının konularını tarihî ve toplumsal meseleler oluşturur. Romanları tasvir ve tahlillerden çok vaka ağırlıklıdır ve sosyolojik sorunlar üzerinde durulur, sanat ve üslup endişesi ikinci planda kalır.

Yazarın roman, hikâye türündeki eserlerinin yanı sıra deneme, fıkra, gezi yazısı, eleştiri, araştırma gibi farklı türlerde eserleri, ders kitapları da vardır. Ertem’in Vakit gazetesinde ve Yedigün dergisinde yayımladığı sanat ve edebiyat konulu yazıları epey ilgi görmüş, bunları daha sonra Fikir ve Sanat (1939) adıyla kitaplaştırmıştır. Step, Ela Gözlüler Memleketi, Edebi Musahabeleri, Köylü İhtilali Nasıl Başlar Nasıl Biter isimli çalışmaları ise henüz kitaplaşmamıştır.

Bugün için eserleri edebi bakımdan değerli görülmese de Cumhuriyet sonrası gerçekçi edebiyatın gelişiminde önemli isimler arasındadır.

Kaynakça

Alangu, Tahir (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman I. İstanbul: İstanbul Matbaası.

Komisyon (1979) “Ertem, Sadri”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. III. İstanbul: Dergah Yayınları. 80-81.

Komisyon (2001). “Ertem, Sadri”, Tanzimat'tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, C. 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 336-337.

Kudret, Cevdet (1999). Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman III. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Kurdakul, Şükran (1989). Şairler ve Yazarlar Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.

Lekesiz, Ömer (1997). Yeni Türk Edebiyatında Öykü I. İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Necatigil, Behçet (1983). Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü. İstanbul: Varlık Yayınları.

Oktay, Ahmet (1993). Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923-1950). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Parlak, Mustafa (1995). “Sadri Ertem Üzerine Monografik Bir Araştırma”. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Uraz, Murat (1940). Sadri Ertem, Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Semih Lütfi Kitabevi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ MÜBERRA BAĞCI
Yayın Tarihi: 11.11.2018
Güncelleme Tarihi: 19.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Çıkrıklar DuruncaResimli Ay Matbaası / İstanbul1930Roman
Bir Varmış Bir YokmuşDevlet Matbaası / İstanbul1933Roman
Silindir Şapka Giyen Köylüİstiklal Lisesi Talebe Kooperatifi / İstanbul1933Hikâye
Bacayı İndir Bacayı Kaldırİstiklal Lisesi Talebe Kooperatifi / İstanbul1933Hikâye
Türk İnkılâbının KarakterleriDevlet Matbaası / İstanbul1933İnceleme
İmparatoriçe ve Saray (1853-1870)Kanaat Kütüphanesi / İstanbul1934Roman
KorkuRemzi Kitabevi / İstanbul1934Hikâye
Kıyılardan Stepe Bir Vagon PenceresindenKanaat Kütüphanesi / İstanbul1934Gezi Yazısı
Modern Avrupa İktisat TarihiAhmet Sait Matbaası / İstanbul1934İnceleme
HibeAhmet Sait Matbaası / İstanbul1934Çeviri
DüşkünlerResimli Ay Matbaası / İstanbul1935Roman
Bay VirgülAhmet Sait Matbaası / İstanbul1935Hikâye
Politika FelsefesiVakit Matbaası / İstanbul1935İnceleme
Ankara-BükreşTan Matbaası / İstanbul1937Gezi Yazısı
Bir Şehrin RuhuRemzi Kitabevi / İstanbul1938Hikâye
Fikir ve SanatSuhulet Kitabevi / İstanbul1938Deneme
Tarih El KitabıKanaat Kitabevi / İstanbul1938Diğer
Avrupa’nın İskeletiKanaat Kitabevi / İstanbul1939İnceleme
Ortaokul İçin Tarih IIIMaarif Matbaası / Ankara1941Diğer
Propaganda I. ciltUlusal Matbaa / Ankara1941İnceleme
Propaganda II. ciltVakit Matbaası / İstanbul1942İnceleme
Yol ArkadaşlarıVakit Matbaası / İstanbul1945Roman
Sovyet Rusya HatıralarımTarih ve Toplum Kitaplığı / İstanbul1989Gezi Yazısı

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59Doğum YeriGörüntüle
2TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997Doğum YeriGörüntüle
3Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966Doğum YeriGörüntüle
4VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59Doğum YılıGörüntüle
5TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997Doğum YılıGörüntüle
6Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966Doğum YılıGörüntüle
7VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59Ölüm YılıGörüntüle
8TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997Ölüm YılıGörüntüle
9Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966Ölüm YılıGörüntüle
10VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59MeslekGörüntüle
11TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997MeslekGörüntüle
12Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966MeslekGörüntüle
13VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16VAHÎD, Dilaver Ağa-zâde Ömer Vahid Efendid. ? - ö. 1758-59Madde AdıGörüntüle
17TURGUT ABDAL/TURGUT BABA/KAZIM OĞLU TURGUT, Turgut Kocad. 1921 - ö. 15.10.1997Madde AdıGörüntüle
18Mehmet Fuat Köprülüd. 4 Aralık 1890 - ö. 28 Haziran 1966Madde AdıGörüntüle