Madde Detay

Kaynakların belirttiği ilk Kırımlı hanedan mensubu şair, I. Mengli Giray Han’dır. Mengli Giray, I. Hacı Giray’ın altıncı oğludur. Doğum yeri bilinmemektedir. 870/1465-66’te ağabeyi Nûr Devlet Giray, babası I. Hacı Giray’ın ölümü üzerine Kırım Hanlığı tahtına geçti. Küçük kardeşi Mengli Giray, bunu kabul etmeyerek Kefe’de Cenevizlilere sığındı. 873/1468-69’te Cenevizlilerin ve Nogay Şîrîn Bey Emînek Mîrzâ’nın yardımı, diğer kabile beylerinin desteği ile 874/1469-70’te Kırım Hanı oldu. Fakat kardeşleri ona karşı koydular. Aralarında çıkan çatışmada Mengli Giray yenilerek Kefe’ye kaçtı ve Cenevizliler tarafından hapse atıldı. Yerine Nûr Devlet Giray tahta çıkınca kabile beyleri Fâtih Sultân Mehmed’e başvurarak yardım istediler. Fâtih’in, bu istek üzerine gönderdiği 880/1475-76’de Gedik Ahmed Paşa komutasındaki kuvvetli deniz filosu Kefe ve diğer sahil şehirlerini zapt etti. Mengli Giray, Ceneviz gemilerinden birinde esirken Türk askerlerince kurtarıldı ve Osmanlı devleti namına Kefe’ye giden Gedik Ahmed Paşa tarafından tekrar hanlığa getirildi. Böylece Kırım bölgesi, 880/1475-76 yılında Kırım Hanlığının arzusu ile yapılan bir anlaşma sonucunda Osmanlı Devleti’nin vesayetini kabul ederek bu tarihten itibaren özel bir statü ile yönetildi. I. Mengli Giray Han’ın Osmanlılarla yaptığı anlaşmadaki bu özel statüye göre Kırım Hanlığı, Osmanlı Devleti içinde en seçkin otonomiyi haiz birinci derecede tâbi devletlerden sayıldı. Kırım hanedanında tahtta oturan kişiye han, resmen tayin edilen veliahda kalgay denir; kalgaylar da diğer prensler gibi giray unvanını kullanırdı. Bu makamlara tayin edilecek kişileri belirleme yetkisi de 880/1475-76 yılından sonra Osmanlı sarayına geçti. Mengli Giray Han’ın kızı Ayşe Hafsa Sultan 883/1478-79’te Yavuz Sultân Selîm’le evlendi. Bir kez daha tahtını kaybeden Mengli Giray, damadı Yavuz’un müdahaleleri ile tekrar Kırım hanı oldu ve aralıksız 920/1514-15 yılına kadar tahtta kaldı. Mengli Giray, hanlıkda iç istikrarı sağladıktan sonra 889/1484-85’da II. Bâyezîd’in Akkerman seferine 50.000 Kırım süvarisi ile katılarak Kırım Hanlığını ilk defa Osmanlıların fütuhat harekâtına soktu. Kırım süvarileri Akkerman Kalesinin zaptında büyük katkı sağladığı için Osmanlı padişahı da I. Mengli Giray Han’a değerli hediyeler verdi. 920/1514-15'de ölen Mengli Giray Han, Bahçesaray’da yaptırdığı Zincirli Medrese’nin yanındaki türbesine gömüldü. Akıllı, ferasetli, siyasî görüşleri isabetli bir devlet adamı olan Mengli Giray, Bahçesaray’daki Han Sarayını ve Zincirli Medrese’yi yaptırdı. İlme ve kültüre büyük saygı göstermiştir. Kaynaklarda şiirle meşgul olduğuna dair bilgiler varsa da eser kaleme alıp almadığı belirtilmemiştir. Elimizde ona ait az sayıda şiir vardır. I. Mengli Giray Han’ın şairlik dönemi, Osmanlı tesiri öncesine rastladığı için şiirleri bütünüyle Çağatay edebiyatının özelliklerini yansıtmaktadır.

Bursalı Mehmed Tâhir (2003). Osmânlı Müellifleri. C. I-II-III. Ankara: Bizim Büro Yay.

Gültekin, İbrahim (1998). Halim Giray ve Gülbün-i Hânân. Yüksek Lisans Tezi. Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi.

İsen, Mustafa (2000). “Kırım Hanedanının Şairliği”. Bilig (15): 81-90.

İsen, Mustafa, A. F. Bilkan, T. I. Durmuş (2012). Sultanların Şiirleri, Şiirlerin Sultanları. İstanbul: Kapı Yay.

Kurnaz, Cemal, H. Çeltik (2000). Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Kurnaz, Cemal, H. Çeltik (2012). “Hanlık Dönemi Kırım Şairleri Hakkında Bazı Tesbit ve Değerlendirmeler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (51): 275-294.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Öztuna Yılmaz (1996). Devletler ve Hanedanlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Seyyid Mehmed Rıza (1832). Esseb’u’s-Seyyâre fî Ahbâri Mülûk-ı Tatar. Kazan Yay.

Gazel

Firâkındın benüm hâlüm sorar bolsan eger cânâ

Könülde nâr gözde âb u dilde âh olur peydâ

Senün murg-ı hayâlüni içinde asramak içün

Bolupdur kirpigüm birle kafes bu dîde-i bînâ

Menüm ol Hân-ı Mengliş kim muhannet mülki şâhımun  

Cihânun mülk ü mâlına gurûrum yok durur aslâ

(Gültekin, İbrahim (1998). Halim Giray ve Gülbün-i Hânân. Yüksek Lisans Tezi. Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi. 58.) (Seyyid Mehmed Rıza (1832). Esseb’u’s-Seyyâre fî Ahbâri Mülûk-ı Tatar. Kazan Yay. 86.)