Madde Detay

On altıncı yüzyılın önemli mütercim, şair ve yazarlarından olan ve “Fahrî-i Herevî” adı ile şöhret bulan Fahrî b. Mevlânâ Muhammed Emîrî-i Herevî (ö. 16.yüzyıl sonları), 962/1555 senesinde kaleme aldığı ve 963/1556’da bazı birkaç küçük değişiklikle yeniden düzenlediği, Cevâhiru’l-‘Acâyib diğer bilinen adı ile Tezkiretu’n-Nisâ (Râşidî 1350/1971: 454-455; Yıldırım 2001: 10; Fîrûzyân 1393/2014: 353) adlı eserinde Mehd-i Ulyâ Moğol Hânım’ın, muhterem Muhammed Hân Şeybânî (906-916/1500-1510)’nin zevcesi ve Muhammed Rahîm Sultan’ın ise validesi olduğu bilgisine yer vermiştir (Fahrî-i Herevî Yz.: 8-a; Fahrî-i Herevî 1388/1968:127). Şîban, Şeybak, Şeybân veya Şeybânî Hân olarak da anılan Muhammed Han Şeybanî 855/1451 yılında dünyaya gözlerini açmış, 916/1510’da ise hayata veda etmiştir (Türkoğlu 2010: 43). O halde, Muhammed Han Şeybanî’nin zevcesi olan Moğol Hanım da takribi olarak on beşinci yüzyılın ikinci yarısında dünyaya gelmiş ve on altıncı yüzyılın ilk yarısında ebedî dünyaya irtihal etmiş olmalıdır. Bu öngörüden hareketle Moğol Hanım’ın, bahse konu olan bu yüzyılların önemli kadın şairlerinden olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Zira Fahrî-i Herevî, telif ettiği eserinde, Moğol Hanım’ın akıl ve ferasette eşi benzeri olmayan bir kimse olduğunu ve fıtratının şiir cevheriyle süslenmiş olduğu için ondan kimi zaman bir şiir zuhur ettiğini kaydetmiştir. Ayrıca müellif, Şeybânî hükümdarı Ubeydullah Hân (940-946/1533-1539)’ın Alî Şîr Nevaî’ye nazire yaparak söylediği Türkçe şiire karşı Moğol Hanım’ın irticalen Türkçe şiir söylediğini de ifade etmiştir (Fahrî-i Herevî Yz.: 8-a; Fahrî-i Herevî 1388/1968: 127).

Fahrî-i Herevî (1388/1968). Tezkire-i Ravzatu’s-Selâtîn ve Cevâhiru’l-‘Acâyib. Nşr. Hüsâmeddîn Râşidî. Haydarâbâd.

Fahrî-i Herevî. Tezkire-i Cevâhiru’l-‘Acâyîb. Yz. National Library of Kalküta. No: 482.

Fîrûzyân, Mehdî (1393/2014). “Peyvendhâ-i Beynâmetnî-i Dîvân-i Fahrî-i Herevî ve Hâfız-i Şîrâzî”. Nâme-i Ferhengistân (3): 321-370.  

Râşidî, Hüsâmeddîn (1350/1971). “Fahrî-i Herevî ve Se Eser-i U”. Çev. Muhammed Muzaffer. Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî-i Meşhed (2): 421-507.

Türkoğlu, İsmail (2010). “Şeybânî Hân”. İslâm Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: TDV Yay. 43-45.

Yıldırım, Nimet (2001). Fars Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Bu Türkçe matla‘ beyit Moğol Hânım’a aittir:

Beyit:

Dime kim derdingni izhâr ele dil-dâr allıda

Kaysı bir derdimni izhâr eyle-min yâr allıda 

(Fahrî-i Herevî, Yz. 482, 8a; Fahrî-i Herevî 1388/1968: 127) 

Beytin Günümüz Türkçesi

Sevgilinin karşısında derdini izhar eyle deme

Hangi bir derdimi izhar eyleyeyim yâr karşısında

Moğol Hânım’ın karşılık verdiği Ubeydullâh Hân’a ait olan matla‘ beyit ise şöyledir:

Beyit:

Bir bir aytıng dostlar derdimni yâr allıda

Aytıp aytıp yiglangız zinhâr zinhâr allıda

(Fahrî-i Herevî, Yz. 482, 8a; Fahrî-i Herevî 1388/1968: 127.)

Beytin Günümüz Türkçesi

Ey dostlar! Bir bir anlatın halimi sevgilinin huzurunda

Anlatıp anlatıp ağlayın ille de sevgilinin huzurunda