Madde Detay

Mustafa Efendi, 16. ve 17. yüzyıllarda yaşamış bir Türk ulema ailesi olan Bostan-zâdelerin en şöhretli fertlerinden biridir. 1498’de Aydın’ın Tire kazasında doğdu. Babası Mehmed Ali adında servet sahibi bir tüccardı. Kaynaklarda kendisinden Bostan, Bostan Çelebi, Bostan Efendi, Bostan-zâde Efendi şeklinde bahsedilen Mustafa Efendi’nin Kur’an-ı Kerim ezberiyle başlayan tahsil hayatı, Tireli Sadık ve Molla Efendi ile, devrinin meşhur müderrisleri Cârullah Efendi, Kemalpaşa-zâde, Muhyiddin Fenâri ve Zeyrek-zâde Rükneddin Çelebi gibi büyük âlimlerden ders almasıyla devam etmiştir, İbn Kemal’in tedrisinden geçtiği de ifade edilmektedir. Kanûnî Sultan Süleyman’ın ( 1520 – 1566 ) da hocalarından olan Hayreddin Efendi’ye intisap eden Bostan-zâde, 1526 yılında icazet almıştır. Bazı kazalarda ve medreselerde dersler vermiştir. Haseki ve Sahn medreselerinde görev yaptıktan sonra 1544’te Bursa ve Edirne, 1545’te İstanbul kadılığı, 1547’de önce Anadolu ardından da Rumeli kazaskerliği görevlerinde bulunmuştur.

1551 yılında, daha sonra yapılan teftişlerde kendisinin haklı, iddia ve söylentilerin yersiz olduğu ortaya çıkmış olsa da Mustafa Efendi, Sadrazam Rüstem Paşa’nın hışmına uğrayarak kazaskerlik görevinden alınmıştır. Rüstem Paşa ile Beylerbeyi Haydar Paşa arasındaki davada Haydar Paşa lehine verdiği hükmün doğruluğu anlaşıldıktan sonra 1560 yılında İstanbul’un teftişi ile görevlendirilmiştir. 1570 yılında Ramazan ayında vefat eden ve cenazesi Fatih Camii’nde Ebussuud Efendi imametiyle kılınan namazın ardından Mustafa Efendi, Edirnekapı dışındaki Emîr Buhârî Zâviyesi haziresine defnedilmiştir. Bostan-zâde Mustafa Efendi’nin oğullarından büyüğü olan Mehmed Efendi şeyhülislamlık, Selimiye medreselerinde müderrislik, Şam, Bursa ve Kahire’de kadılık; küçük oğlu Mustafa Efendi ise Rumeli kazaskerliği görevlerinde bulunmuşlardır.

Eserleri şunlardır:

1. Süleyman-nâme, Kanûnî Sultan Süleyman devrinin ( 1520 – 1566 ) ilk yirmi iki yılını kronolojik ve dönemin aynı kategorideki diğer kaynaklarına nispetle daha detaylı olarak anlatan orijinal bir tarih kaynağıdır. Telif tarihi kaydedilmemiş bu eserin 1524’ten başlamak suretiyle genişletilerek 1537, 1541 ve 1547 tarihlerinde tekraren yazıldığı değerlendirilmektedir. Eserin bilinen altı nüshası (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3317; TSMK Revan. 1283; TTK Ktp., nr. 18; Viyana Milli Kütüphanesi nr. 998, nr. 999 ve Torino Milli Kütüphanesi nr. 103) vardır.

2. Tefsiru Hâşiye ‘alâ’l-Beyzâvî, Beyzâvî’nin En’am sûresine yaptığı tefsire tafsilatlı hâşiye mahiyetinde bir eserdir.

3. Risâletü’l- Kaza ve’l- Kader,

4. Necâtü’l- Ahbâb ve Tuhfetü Zeyli’l- Elbâb fi’l-Kimya,

5. Hâşiye ‘ala Sadri’ş-Şifâ,

6. Hâşiyetü’l- Islah ve’l-İzah,

7. Risale fi’l Cüz’illezî lâ yetecezze.

Âlî. Künhü’l-Ahbâr. Süleymaniye Kütüphanesi. Hâlet Efendi. nr. 598. vr. 258b

Aykut, Nezihi (1992). “Bostan Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 308.

Babinger, Franz (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Çev. Prof. Dr. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.

Brockelmann, Prof. Dr. C. (1938). Geschichte der Arabischen Litteratur. Leiden: yyy.

Bursalı Mehemmed Tâhir (1971). Osmanlı Müellifleri I. İstanbul: Gregg International Publishers Limited.

Dumlu, Ömer (2008). “Tire’li Bostan Çelebi ve Hâşiye Alâ Tefsiri’l Beyzâvi”, Türk Kültüründe Tire II Sempozyum Bildirileri. Yayına hzl. Mehmet Şeker - Arzu Taşcan, yyy. 183-190.

Aykut, Nezihi (1980). Hasan Beyzâde Târih II. Doktora tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Hayreddîn ez-Ziriklî (1085). ( El A’lâm ) Kâmâsu terâcim li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ. 7. Cüz. Beyrut: yyy. 240.

İsmail Paşa El- Bağdâdî (1955). Hediyetü’l Ârifîn. C. 2. İstanbul: yyy.

Karaçelebizâze Abdülaziz Efendi (1248). Ravzatü’l-Ebrar. Bulak: yyy.

Kâtip Çelebi (1286). Fezleke. C. I. İstanbul: Ceride-i Havâdis Matbaası.

Kâtip Çelebi (1941). Keşf- el -Zunun. hzl. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. C. I. İstanbul: Maarif Matbaası.

Lewis, B. (1960). “Bostanzâde”, The Encyclopedia of Islam.V. I. Leiden, London: (y.y.). 1279-1280.

Mehmed Süreyyâ (1971). Sicill-i Osmânî IV. İstanbul: Gregg International Publishers Limited.

Mustafa Selânikî (1970). Târih-i Selânikî. Freiburg: yyy.

Nişancı-zâde Mehmed b. Ahmed (1290). Mir’âtü’l-Kâinât. C. II. İstanbul: yyy.

Özcan, Abdülkadir (hzl) (1989). Nev’izâde Atâî Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri Hadaiku’l- Hakaik fî Tekmileti’ş- Şakaik. İstanbul: Çağrı Yay.

Şehrî-zâde Mehmed Said.  Zübdetü’l-Ahbâr. İ.Ü. Ktp., Ty, nr. 2548. vr. 235a.

Yurdaydın, Hüseyin Gazi (1995). “Bostan’ın Süleymannâmesi” ( Ferdî’ye Atfedilen Eser ). Türk Tarih Kurumu Belleten. XIX (74): 137-202.

Süleyman-nâme’den nesir örneği:

“Mürekkebât-ı arziyenin kemâlatı vucûdundan müteahhir olup, kuvveden fi’le ve noksândan kemâle gelip yetişmekte esbâb-u muiddat mevâd u mükemmilât lâzım olmağın nev’i insânın bekâsı efrâdının ve eşhâsının sebâtı ve medâric-i kemâlâta irtikâsı temeddüd-i ictimaa menut ve merbût olmuştur. ... “Tab’an medenî olan insân nev’i “Şehirler ve memleketler halkının mabeynlerinde olan cemiyet-i mahsûsaya bizzat muhtâcdır…”

Yurdaydın, Hüseyin Gazi (1955). “Bostan’ın Süleymannâmesi” (Ferdî’ye Atfedilen Eser), Türk Tarih Kurumu Belleten. XIX (74): 186.

Süleyman-nâme’den nazım örneği:
 
 Sürme şâhım asker-i rahmânı şeytân üstüne
 Şâhı mât et şeh-süvârım sür at atın Van üstüne
 Yık anı rahm etme vîrân eyle vîrân üstüne
 Göreyim milk-i Acem yıkılsun âbâd olmasın

Yurdaydın, Hüseyin Gazi (1955). “Bostan’ın Süleymannâmesi” ( Ferdî’ye Atfedilen Eser ), Türk Tarih Kurumu Belleten. XIX (74): 187.