Madde Detay

Tayyâr Mahmûd Paşa, 18. yüzyılın sonlarında Samsun’da yetişmiş ve 19. yüzyılın ilk yıllarında devlet adamlığı (vali, vezir) vasfıyla ön plana çıkmış bir divan şairidir. O, her ikisi de Canik sancağında valilik yapmış olan Battal Hüseyin Paşa’nın oğlu ve Hacı Ali Paşa’nın torunudur (Kılıç, 2006: 35-37). Hacı Ali Paşa ile başlayan “Canikli” ailesinin hâkimiyeti, aile ile İstanbul arasında ciddî gelgitlerden dolayı zaman zaman kesintiye uğrasa da Anadolu’nun kuzeyinde üç kuşak, yaklaşık altmış yıl devam etmiş ve 1808 yılında Tayyâr Paşa’nın idam edilmesiyle sona ermiştir (Mert 1993:151).

Battal Hüseyin Paşa Trabzon valisi iken oğlu Tayyâr Paşa’ya Canik ve Amasya sancakları verildi. Yaşlılığını bahane ederek son günlerinde Trabzon valiliğini 1800'de oğluna bırakan Battal Paşa bir müddet sonra öldü. Bu arada zaman zaman İstanbul yönetimi ile ters düşmesine hatta görevden uzaklaştırılmasına rağmen Tayyâr Paşa’ya, 1807 yılında yeniden Trabzon valiliği ile daha sonra Canik ve Şarkîkarahisar sancakları verildi ve kısa bir süre sonra da sadâret kaymakamlığına terfi ettirildi. Bu, Canikoğulları’nın devlet yönetiminde ulaştığı en yüksek makam oldu. Tayyâr Paşa’nın devlet kademelerinde bu derece yükselişi birilerinin kendi hesaplarını bozmuş olmalı ki 1808 yılında çeşitli entrikalar sonucu önce görevden alınıp Dimetoka’ya sürgüne gönderildi; daha sonra da vezirliği kaldırılıp Hacıoğlu Pazarı’na (Silistre) nakledildi. II. Mahmûd’un tahta çıkışı Tayyâr Paşa’nın sonu oldu ve 2 Recep 1223/24 Ağustos 1808 tarihinde boynu vurularak idam edildi (Bursalı Mehmed Tahir 1333:298; Mehmed Süreyya 1996:1625). 

Tayyâr Paşa, siyaseten isyancı bir ruha ve gerek Bâbıâli’ye gerekse çevredeki âyanlara karşı geçimsiz bir tavra sahip olsa da bir divan oluşturacak kadar şair ruhludur. Şiirleri hakîmâne ve rindânedir (Bursalı Mehmed Tahir 1333: 298). Paşa, tebaasına karşı şefkatlidir ve imârete önem verir. Bafra’da Tayyâr Paşa, Ordu’da İbrahim Paşa Camileri ondan günümüze kalan şahitler gibidir (Poyraz 2011: 5). 

Tayyâr Mahmûd Paşa’nın mürettep bir Dîvân'ı vardır. 32 beyitlik Sâkînâme mesnevisi de Dîvân’ın içindedir. Dîvân  yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Taçalan 1998). Daha sonra yeni çalışmalara ışık tutabilecek nitelikte kapsamlı bir nüshası daha tespit edilmiştir (Poyraz 2011).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî. C.1-5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Bursalı Mehmed Tahir (H.1333). Osmanlı Müellifleri. C. I-II-III. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Kılıç, Orhan (2006). “Osmanlı Dönemi İdarî Uygulamalar Bağlamında Canik'in Yönetimi ve Yöneticileri”. Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu. Samsun Büyükşehir Belediyesi, Samsun 4-5-6 Mayıs 2006. Samsun.

Mert, Özcan (1993). “Canikli Hacı Ali Paşa Ailesi”. İslâm Ansiklopedisi. C.7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

Poyraz, Yakup (2011) “Divan Şairi Samsunlu Tayyar Mahmut Paşa ve Divanı’nın British Library Nüshası”. Samsun Sempozyumu -Samsun’a Bir Parantez Açıyoruz-. Samsun Valiliği, Samsun Büyükşehir Belediyesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Rektörlüğü., Samsun, 13-16 Ekim 2011. Samsun 2012.

Taçalan, Nebahat Çalık (1998). Tayyar (Mahmud) Paşa Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.

Tayyâr Mahmûd Paşa-yı Samsunî. Dîvân-ı Tayyâr. Or.7118, British Library. London.

Dîvân

Gazel

Âteş-i tîğ-ı kazâya gamze-i yâr olmuş ad

Halka-i dâm-ı gama zülf-i siyeh-kâr olmuş ad

Ol nigâh u ebrüvân u çeşm-i hışm-âlûd ki

Tîr-i dil-dûz u kemân u tîğ-ı hun-hâr olmuş ad

Başına teller takınsın ‘âşık-ı bî-çâreler

Böyle püsküllü belâya perçem-i yâr olmuş ad

Leyle-i ‘îd-i virâne gîsu-ân ta’bîr olur

Pertev-i hûrşîd ü mihr ü mâha ruhsâr olmuş ad

Etmesen ma’zûrdur zâhid behişti arzû

Cennet-i ehl-i dile dîdâr-ı dil-dâr olmuş ad

Sükker-i la’l-i leb ü gül-rûyunu vasf eylesin

Şâ’ire tûtî-i gûyâ bülbül-i zâr olmuş ad

Dest-i redd-i nâz ile bâl ü perim oldu şikest

Bana ‘âlemde hemân Mahmûd-ı Tayyâr olmuş ad

(Tayyâr Mahmûd Paşa-yı Samsûnî. Dîvân-ı Tayyâr. Or. 7118, British Library. London, vr.106a-b)

Rübâ’î

Esrâr-ı gamın âh-ı zamîr eyledi gönlüm

‘Âlemde işim cümle ‘asîr eyledi gönlüm

Tayyâr düşüp Moskova esîr olmuş idim ben

Şimdi beni bir Rûma esîr eyledi gönlüm

(Tayyâr Mahmûd Paşa-yı Samsûnî. Dîvân-ı Tayyâr. Or. 7118, British Library. London, vr.136b)