Madde Detay

Adı Pîr Muhammed bin Evranos bin Nûreddîn bin Fâris Eş-Şehir be-Zaî‘fî er-Rumî el-Ma‘denî el-Karatovavî’dir, Kratovalıdır, meşhur Hacı Evranos sülalesindendir. Ataları sipahidir, kendisi de sipahilikten hoşlandığı ve güçlü kuvvetli bir çocuk olduğu halde babası gibi ilim yolunu seçer. Üsküp, Edirne, Bursa’da, ayrıca İstanbul'da Sahn-ı Seman Medresesi’nde Zenbilli Ali Efendi’den kelâm, sarf, nahv, adâb, hikmet, mantık, fıkıh, usul, tefsir, hadis, bedî' ve beyan ilimleri okur. Yedi yıl mülazımlık yapar, ardından Yenice Vardar'a yirmi akçelik bir medreseye müderris olarak gönderilir.Burada iki yıl müderrislik yaptıktan sonra Kanûnî ile Bağdat seferine çıkmak üzere İstanbul’a çağrılır. Sefere çıkarken babasından kalan 30.000 akçelik mirastan 7.000'ini yanına alır, kalanını Molla Sinan adlı birisinin sözüyle kumaşa yatırır. Bir Cuma günü kumaşları sandıklara koyup kapıları kilitleyip Ayasofya'ya Cuma namazına giderler. Namaz kılarken birisi evinin soyulduğunu haber verir. Kitapları dışında herşey gitmiştir. Bir ahbabından Molla Sinan'ın refah içinde yaşadığını, bir ev yaptırdığını öğrenir. Hayatının sıkıntı içinde geçtiğini eserlerinden de anlamak mümkündür. Yardım gördüğü en önemli kişiler Sofu Mehmed ve Pîrî Mehmed Paşalardır. Âşık Çelebi’ye göre müderrislik görevinden son azledildiği yer İznik'tir.

Tezkirelere göre gazelleri sade, nazmı sağlam olan Za'îfî'nin manzum ve mensur on beş eseri vardır. Eserlerinin önemli kısmının yer aldığı Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi R. 822 numarada kayıtlı Külliyât’ta 962 (1554-55) tarihli müellif nüshasıdır. British Library'deki OR 11 162 nolu nüsha da müellif hattıyla 11 Şaban 950 (9 Kasım 1543)'de yazılmıştır. Ayrıca Vakıf Hat Sanatları Müzesi No. 840 ile Paris Bibliothèque Nationale Suppl. Turc 572 (R66071)’deki nüshalar müellif hattından istinsah edilmiştir.

Eserleri:

Kitâb-ı Bâg-ı Behişt, Sa‘di'nin Bostân adlı Farsça eserinin çevirisi olan, on babdan oluşan bir mesnevidir. Bu eserin sebeb-i telif bölümünde hayatıyla ve bazı eserleriyle ilgili bilgiler de bulunur.

Kitâb-ı Gülşen-i Sîmurg veya Tercüme-i Mantıku't-tayr, Feridüddin Attar'ın Mantıku't-tayr adlı Farsça mesnevisinin çevirisi olan bu mesnevi otuz makaleden oluşur. Sonda Vasiyyet-i Mevlânâ Za‘îfî be-Ferzendân-ı Hod başlığı altında Za'îfî’nin dokuz hikâye ile çocuklarına öğütler verdiği bir bölüm yer alır.

Kitâb-ı Nigâristân-ı Şehristân-ı Dırahtistân-ı Sebzistân, Sa‘di'nin sehl-i mümteni şaheseri sayılan Gülistân adlı Farsça eserinin manzum çevirisidir. Bir giriş ve sekiz bölümden oluşur. Hatime kısmında şair doğduğu yer, Kratova ve oradaki madencilik faaliyetleri hakkında, ayrıca İstanbul’da iken içinde bulunduğu zaruret hakkında bilgi verir.

Kitâb-ı Bostân-ı Nasâyih veya Tercüme-i Pend-i Attâr, Feridüddin Attar'ın Pend-nâme adlı Farsça eserinin çevirisi olan mesnevidir. Abdulhakîm Koçin, yüz seksen başlık altında 1573 beyitten oluşan bu eserin 580. beyite kadar Pendnāme'nin çevirisi olduğunu, 580'den sonrasının ise telif olduğunu belirtmektedir. Dîvân’da yedi kaside, iki terci-bend, beş murabba, bir muhammes, bir müseddes, iki müstezad, üç yüz elli dört gazel, otuz tarih, yirmi kıta, yirmi sekiz rubai, dört lugaz, beş muamma, yirmi altı müfred, hece vezniyle sekiz manzume, Mühr başlıklı beş Farsça beyit bulunmaktadır.

Kitâb-ı Sergüzeşt-i Za‘îfî ma‘a Fâl-ı Murgân, manzum ve mensurdur. Arada Der Beyân-ı Kıssa-i ‘Aşkî ve Ma‘şûk başlığı ile tasavvufî konulu bir hikâye yer alır. Bu kıssa bittikten sonra Fâl-ı Murgân adlı eser başlar. Sebeb-i telif kısmında Za'îfî bir gece arkadaşlarıyla birlikteyken arkadaşlarının kendisinden kuş adlarını içeren manzum bir falname yazmalarını istediklerini, kendisinin de her kuşa ikişer beyit ayırarak bu eseri iki günde nazm ettiğini söyler.

Kitâb-ı Gülşen-i Mülûk, mensur olarak yazılmış, aralarda kıta ve beyitler yer alan, padişahlara öğüt veren bir siyasetnâmedir.

Kitâb-ı Sabru'l-Mesâyib, âyetler delil gösterilerek dinî öğütler veren mensur bir eserdir. Risâle-i Cevheriyye, Gevherî'nin Farsça risalesinin on iki babdan oluşan mensur çevirisidir.

Risâle-i İmtihâniyye ve Risâle-i Vücûdiyye, Arapçadır.

Sûret-i Vakfiyye-i İbn-i Mîhâl, evasıt-ı Receb 901 (26-Mart-6 Nisan 1496)'de Arapça yazılan Mihailoğlu Ali Beyin vakfiyesinin çevirisidir.

Münşe’ât-ı Mütenevvi‘a, Za'îfî’nin Farsça, Arapça ve Türkçe mektuplarını içerir.

Akarsu, Kâmil (1993). Rumelili Za'îfî: Hayatı, San'atı, Eserleri ve Divanından Seçmeler. İstanbul: MEB Yay.

Anhegger, Robert (1950). "16. Asır Şairlerinden Za'ifî". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi IV (1-2): 133-166.

Büyükkarcı Yılmaz, Fatma (2001). Zaifi'nin Manzum Gülistan Tercümesi: Kitab-ı Nigaristan-ı Şehristan-ı Dırahtistan-ı Sebzistan. (II cilt). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Büyükkarcı Yılmaz, Fatma (2006). “Za’îfî’nin Nigâristân Adlı Eserinde Sosyal ve Ekonomik Hayattan Yansımalar: Madencilik”. Journal of Turkish Studies=Türklük Bilgisi Araştırmaları, Orhan Okay’a Armağan Sayısı 30/II: 329-364. 

Dilçin, Cem. Za'ifî: Gülşen-i Sîmurg. Mezuniyet Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

İsen, Mustafa (hzl.) (1994).  Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Koçin, Abdulhakîm (1991). Zaifi ve Bostan-ı Nasâyıh'ı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi 

Kurnaz, Cemal (1983). "16. Asır Şairlerinden Za'îfî'nin Fâl-ı Murgân'ı". Şükrü Elçin Armağanı. Ankara. 221-233.

Kutlar, Fatma Sabiha (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-Nâme. Ankara: Öncü Kitap.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1978). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: TTK Yay.

Serdaroğlu Coşkun, Vildan (2011). “Sergüzeştüm Güzel Hikâyetdür” Divan Edebiyatında Otobiyografik Bir Eser: Za‘îfî’nin Sergüzeştnâme’si. İstanbul: İSAM Yay.

Şemseddîn Sâmî (1314). Kâmûsu’l-A’lâm. İstanbul: Mihrân Matbaası.

Tatçı, Mustafa (hzl.) (2003). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri I-II-III. Ankara: Bizim Büro Yay.

Tekin, Gönül Alpay (1978). "Zaifi Külliyatının Yeni Bir Nüshası Hakkında". Journal of Turkish Studies 2: 107-125.

Tokatlı, Ümit (1996). Kitâb-ı Bostân-ı Nesâyih. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Gülistan Tercümesi: Kitab-ı Nigaristan-ı Şehristan-ı Dırahtistan-ı Sebzistan’dan:

“Taksîr-i hıdmet ve ihtiyâr-ı ‘uzlete mûcib ne vâkî ‘olmışdur, anuñ beyânındadur” başlıklı bölümden:

353 Yog-idi vüs‘atüm vardı zarûret

Bir ev milk almaga olmadı kudret

354 İcâr-ile otururdum bir evde

Koyup ol hâneye nefsüm girüde

355 Ki san semm-i hıyât idi siyeh-reng

Bahîlân göñli gibi tîre vü teng

356 Velî gâyet mübârek hâne idi

Ṣan âb-ı Hızr içün peymâne idi

Birinci bâbdan:

406 Çü silk-i nazma geldi bâb-ı evvel

Yazıldı sîret-i şâhân mükemmel 

…

Merdüm-âzâruñ mevti kendüye ve halka nâfi‘ oldugına münâsib hikâyetdür 

784 Gelür Bagdâd'a bir dervîş-i sâlih

Du‘â itse bitürür çok mesâlih 

785 Okur Haccâc-ı Yûsuf hânesine

Du‘â-i hayr içün pes yâ nesine 

Du‘â-i hayr eyle didi baña

Didi dervîş al cânın Hüdâyâ 

Melik didi bu ne söz ne du‘âdur

Du‘â-i bed emîre nâ-revâdur 

Du‘â-i hayrdur bu didi dervîş

Saña vü halka nâfi‘ çekme teşvîş 

Halâs olursın itmekden zulüm sen

Müsülmânlar halâs olur zulümden 

790 El altındagın inciden zeberdest

Neyedek germi bu bâzâruñ iy mest 

Ölümler merdüm âzâr olmadan yeg

Bunuñ gibi cihân-dâr olmadan yeg 

 [12] Zâlim-i bî-insâfuñ uyanuklugından nevmi hayırlu idügine münâsib hikâyetdür 

Rivâyetdür ki bî-insâfî bir beg

‘İbâdâtuñ baña kangısıdur yeg 

Diyüp çün sordı zâhid didi aña

Yarım gün uyımakdur hayr saña 

Ki ol uyuduguñ vakt içre iy has

Halâs olursın âzâr itmeden kes 

795 Uyur bir zâlimi gördüm yarım gün

Didüm fitne bütün gün ko uyusun 

Uyuması yeg uyanuklugından

Olan dirlüklüye mevtidür ahsen