Madde Detay

Asıl adı Ebu’l-Fazl Mehmed, künyesi Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi bin Şeyh Molla İdrîs-i Bitlisî bin Hüsâmeddin Efendi’dir. Tevârih-i Âl-i Osmân yazarı, İdrîs-i Bitlisî’nin oğludur. Âşık Çelebi’ye göre soyu Ebû Tâlib’e dayanmaktadır (Kılıç 2010: 1187). Tahsiline başlayıp çeşitli ilimleri öğrendikten sonra Bursa’da kazî-i Bağdâdi’ye yardımcı oldu. Babası Diyarbakır kazaskeri olunca Yavuz Sultan Selim, Molla İdrîs’e 2000 akçe ile murassa bir kılıç gönderip “Oglınuz Ebu’l-fazl hakkında fârigu’l-bâl olasız. Biz anun terbiyeti ile mukayyedüz” diye buyurmuşlardır (Sungurhan 2008: 146). Fazlî, daha sonra Müeyyedzâde’den ders aldı ve mülazım oldu. O tarihte kazasker olan Molla Halilî Fazlî’nin babasına olan düşmanlığı yüzünden Fazlî’yi 25 akçe ile Birünik kazasına yolladı. Daha sonra Müeyyedzâde kazasker olunca Fazlî’yi terfi ettirdi (Kılıç 2010: 1188). Rudinik ve Semendire’de kadılıklarda bulundu. Kanûnî Sultan Süleymân döneminde önce Anadolu defterdarlığına, bundan birkaç yıl sonra da Rumeli defterdarlığına getirildi. Defterdarlıktan azledilince İstanbul’da Tophane’ye taşındı ve burada bir cami ile okul yaptırdı. “Hayrü’l-cevâmî” binaların yapılışına düşürülen tarihdir (Mehmed Süreyya 1996: 437).

Fazlî, Tophane’ye taşındıktan sonra zamanını ibadet ve taate sarf etmiş; âlimler, salihler ve şairlerle sohbet etmiştir. Burada Hafız divanına nazire yazmaya başlamıştır. Ömrünün sonuna doğru, yetişkin iki oğlunun Akıntıburnu’nda denize düşerek ölmeleri Fazlî’yi derinden yaralamıştır. Müverrih Âlî’nin Fazlî öldü cümlesi vefatına tarihtir (Tuman 2001: 774). 971/1563 tarihinde vefat etti. Tophane’de kendisinin yaptırdığı Defterdar Camii’nde medfun olduğu Hadâikü’l-Cevâmi ve Tuhfe-i Hattatîn’de yazılı ise de Atâyî’nin Şakayık zeyli, Meşâirü’ş-Şu’arâ, Kamusu’l-Âlam, Kınalızâde Tezkiresi’nde, türbesini yaptırdıktan sonra gördüğü bir rüya üzerine, Hicâz’a giderken 982 tarihinde Şam’da vefat ettiği söylenmektedir (Tuman 2001: 775).

Fazlî zeki, kuvvetli hafızaya sahip, âlim, fazıl ve kâmil bir insandır (Kılıç 2010: 1188). Üç dilde şiir söylemeye kabiliyetli ve özellikle inşada pek çok güzel eserlerin sahibidir. İnşada sehl-i mümteni ve sihr-i helâl sanatlarının başarılı örneklerini vermiştir. Gençliğinde Sultan Beyazid’in huzurunda nergis redifli kasidesini okumuş onun hayır duasını ve pek çok ihsanını almıştır. Fazlî, Hafız Divanı’ndaki tüm şiirlere nazire yazmış ve bunu Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur. Bu eserinden ihsanlar umarken, beklediği olmamış aksine Kanûnî Hafız’ın bütün gazellerine nazire yazılmasını uygun bulmamıştır (Aysun 2008: 118). Fazlî’nin Farsça ve Türkçe şiirleri belagatlidir. Ahdî’ye göre Fazlî’nin mülemma ve musanna gazelleri pek çoktur (Solmaz 2005: 118). Mehmed Süreyya’ya göre ise şairin üç dilde divanı bulunmaktadır (1996: 437).

Eserleri:

1. Mektuplar: Âşık Çelebi Fazlî’nin 4 mektubundan bahsetmiştir. Bunlar küttâb-ı divandan Evliyâ Mehemmed’e, Nokta Ali adlı bir kadıya, Hayrüddin Paşa’ya, Müeyyedzâde Abdullah Çelebi’ye yazılmıştır (Kılıç 2010: 1191-92).

Mektupların dışında biyografik kaynaklarda şu eserlerinin adları geçmektedir:

1. Tercüme-i Tefsir-i Hüseyin Vâiz

2. Tercüme-i Zahire-i Harezmşah

3. Tercüme-i Muhsin

4. Zeyl-i Târih-i İdrisi-i Bitlisî

5. Türkçe Târih-i Osmanî

6. Kısas-ı Enbiyâ (Mehmed Süreyya 1996: 437).

Bursalı Mehmed Tahir (1333: 9), bu eserlerin dışında Fazlî’nin şu eserlerinin isimlerini verip onlar hakkında kısa açıklamalarda bulunur:

1. Tercüme-i Hülasa-i Târih-i Vassâf

2. Türkçe bir Umûmî Târih

3. Tefsîr-i Mevâhibi’l-Aleyh

4. Medâricü’l-itikâd fî Tercümei Menâhicü’l-ibâd, Kudûmiyye.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmanlı Müellifleri. C.3.İstanbul

İpekten, Haluk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KB Yay.

İsen , Mustafa (1998). Sehî Bey Tezkiresi Heşt-Bihişt. Ankara: Akçağ Yay.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şu’arâ. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. C.II.  İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Nevizâde Atâyi. Hadâiku’l-Hakayık fî Tekmiletü’ş-Şakâyık. İstanbul: Çağrı Yay.

Solmaz, Süleyman (hzl.) (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’ârâsı (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay.

Sungurhan, Aysun (hzl.) (2008). Beyânî, Tezkiretü'ş-şuarâ. http:// ekitap. kulturturizm.gov.tr/dosya/1-215416/h/giris.pdf

Eyduran-Sungurhan, Aysun (hzl.) (2009). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ.  http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10739,tsmetinbpdf.pdf?0

Şemseddin Sâmî (1311). Kâmûsü'l-A’lâm. 4.C. İstanbul.

Gerçi uşşâkın olur derd-i nihân eğlencesi

Oldu şeydâ gönlümün âh u figân eğlencesi

Gitmesin unnâb-ı la’lin fikri bir dem dîdeden

Kim o sevdâdır bu çeşm-i hûn-feşân eğlencesi

Zikr-i yâkut-ı lebin sermâye-i tefrîh-i dil

Yâd-ı la’l-i rûh-bahşın haste cân eğlencesi

Mushaf-ı kadrindedir âyât-ı kahr u merhamet

Tıfl-ı tab’ın sûre-i Nûr u Duhân eğlencesi

Âsitânında umar dil ülfet-i hubbü’l-vatan

Çün garîbindir ümîd-i hânüman eğlencesi

(İsen , Mustafa (1998). Sehî Bey Tezkiresi Heşt-Bihişt. Ankara: Akçağ Yay. 83.)

Âsumânî libâs ile ol mâh

Gün gibi oldı âleme meşhûr

Çâk idüp ceyb-i vaslı dest-i seher

Beni ol mehden eyledi mehcûr

(Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay. 775.)

Beyt

Gül ruhunla olalı hatt-ı semensâ hem-nişîn

Sebzezâr-ı bâgda bî-revnak oldı yâsemìn

(Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şu’arâ. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay. 1193.)