Madde Detay

Gedâyî, Timurlular yönetiminde gelişen Orta Asya Türkçesinin önemli temsilcilerindendir. Biyografik kaynaklarda asıl adına, nerede ve ne zaman doğduğuna, hangi tarihte öldüğüne dair herhangi bir kayda rastlanmamaktadır. Ona dair en doğru bilgiler, Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis adlı tezkiresine dayanmaktadır. Bu eserde belirtildiğine göre Gedâyî “Türkî-gûydur, belki meşâhirdindür. Babur Mîrzâ zamânında şi’ri şöhret tuttı, bir nev’î aytur (…) Mevlânâ’nın yaşı toksandın ötüptür.” (Eraslan 2001: 120-121). Bu bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla Nevâyî, Ebulkâsım Babur zamanında şöhrete kavuşan Gedâyî’yi tanımaktadır. Tezkiresini yazdığı dönemde şair hâlâ hayattadır ve yaşı da doksandan fazladır. Eckmann (1971: 2), bu bilgiyi ve Mecalisü’n-Nefâyis’in 896/1490-91 tarihlerinde tamamlandığını göz önüne alarak Gedâyî’nin 806/1403-04 yıllarında doğmuş olabileceğini belirtmiştir.

Nevâyî’nin, Muhâkemetü’l-Lugateyn’de Timur Küregen devrinden oğlu Sultân Şâhruh devrinin sonuna kadarki dönemde Türkçe şiirler yazan şairler arasında da adını zikrettiği (Barutçu Özönder 1996: 188, 224) Gedâyî’nin bilinen eseri Dîvân’ıdır. Eserin Dîvân-ı Gedâ başlığını taşıyan tek nüshası “Bibliothèque Nationale”dedir (Blochet 1932-33). Özbekistan Bilimler Akademisi’ndeki Alî Şîr Nevâyî edebiyat müzesinde de bu nüshanın mikrofilmi vardır (Ahmedhocayev 1973: 3). Eldeki yazmanın müstensihini ve yazım tarihini içeren son kısmı eksiktir. Blochet’e (1932-33: 117) göre 161 varaklık metin, 16. asrın başlarında istinsah edilmiş olmalıdır. Yazmanın son 66 varağında yer alan bu mürettep Dîvân, “230 gazel, 1 kaside, 1 müstezad, 5 kıt’a” olmak üzere 1492 beyitten oluşmaktadır. Fahrî-i Hîrevî’nin Redâyifü’l-Eş’âr adlı tezkiresinde şairin Farsça şiirlerinin olduğu da belirtilmektedir (bzk. ziyouz. com). Gedâyî’nin şiirleri üzerine ilk bilimsel çalışma Eckmann’a aittir (1960: 65-100). Bu çalışmada şairin 50 gazeli bulunmaktadır. Özbekistan’da Ganiyeva (1962; 1965), Rüstemov (1963; 1966; 1967: 36-41) ve Ahmedhocayev (1971a,b,c,d; 1973) Gedâyî Dîvânı’ndan örnek olarak seçtikleri metinleri yayımlamışlardır. Şairin şiirlerinin kitap olarak ilk yayını da yine Eckmann'a (1971) aittir. Bunun dışında Dîvân, Özbekistan’da Ahmedhocayev (1973) ve Rüstemov (2007) tarafından; Türkiye’de ise Erdem Uçar (2015) tarafından neşredilmiştir. 

Gedâyî’nin, yer yer Batı Türkçesinin etkisinin de hissedildiği şiir dili oldukça sadedir. Arapça ve Farsça ifadelerden dönemin diğer şairlerine göre daha az yararlandığını söylemek mümkündür. O, şiirlerinde yer verdiği redif ve kafiyelerle dilinin akıcı, ahenkli ve renkli bir yapıya bürünmesini sağlamıştır. Aruzu ustalıkla kullanmış ve manzumelerinin büyük kısmını (160 gazel, 5 kıt’a) remel bahrinin fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazmıştır. Ahmedhocayev (1973: 10), “Türkî aruz” olarak adlandırılan bu kalıbın, Özbeklerin dil hususiyetlerine çok uygun düştüğünü, Gedâyî’nin yoğun olarak bunu kullanmasının da onun halka yakın bir şair olmasından kaynaklandığını ifade etmiştir. Şiirlerinin ana teması insandır. Devrinin dinî ve mistik edebiyat anlayışının aksine şair, gazellerinde daha çok insan sevgisini ele almakta, ayrıca sık sık aşk, sevgili, sevgilinin güzelliği, sevgilinin âşığa çektirdiği cefa gibi konulara yer vermektedir.

Ahmedhocayev, Erkin (1971a). “Gedoiy Devonining Nodir Nüshasi Hakıda”. Adabiy Meros. Taşkent: Özbekiston SSR Fen Neşriyoti. 190-203. 

Ahmedhocayev, Erkin (1971b). “Gedoiy İcodining Örgenilişige Doir”. Adabiy Meros. Taşkent: Özbekiston SSR Fen Neşriyoti. 183-189. 

Ahmedhocayev, Erkin (1971c). “Mevlono Gadoiy”. Şark Yulduzı. Gafur Gulom Nomidegi Adabiyot ve San'at Neşriyoti. 197-203. 

Ahmedhocayev, Erkin (1971d). “Şoir Gadoiyning Bediiy Maharetige Doir”. Adabiy Meros. Taşkent: Özbekiston SSR Fen Neşriyoti. 58-66. 

Ahmedhocayev, Erkin (hzl.) (1973). Gadoiy Devon. Taşkent: Gafur Gulom Nomidegi Adabiyot ve San’at Neşriyoti.

Barutçu Özönder, F. Sema (hzl.) (1996). Alî Şîr Nevâyî, Muhâkemetü'l-Lugateyn, İki Dilin Muhakemesi. Ankara: TDK Yay.

Blochet, E. (1932-1933). Catalogue Des Manuscrits Turcs. Paris: Bibliothèque Nationale.

Eckmann, János (1960). “Gedai Divanı’ndan Parçalar”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi X: 65-100.

Eckmann, János (hzl.) (1971). The Dîvân of Gadâ’î. Bloomington: Indiana University.

Eraslan, Kemal (hzl.) (2001). Alî Şîr Nevayî, Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK Yay.

Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi. 

Ganieva, Suyima (1962). “Şair Gadoiy”. Özbekistan Medeniyeti Gazetesi. 1 Eylül.

Ganieva, Suyima (hzl.) (1965). Gadoiy Sherlar. Taşkent: Bediiy Edebiyat Neşriyati.

Gedâyî. Dîvân-ı Gedâ. MS Paris, Bibliotheque Nationale. Suppl. turc 981. vr. 96b-161a.

Rüstemov, Ergeş (1963). Uzbekskaya Poeziya v Pervoy Polovine XV Veka. Moscow. 64-65. 

Rüstemov, Ergeş (1966). Nekotorıye Voprosı Sravnitel'nogo İzuçeniya Uzbekskoy Literaturı 15. veka s Drugimi Vostoçnımi Literaturami (tyurkskaya i persidsko-tadjikskaya). (15. Asır Özbek Edebiyatının Başka Şark Edebiyatları (Türk ve Fars-Tacik) ile Kıyasi Ögrenişin Bazı Meseleleri). Dokt. diss.: M. Taşkent. 

Rüstemov, Ergeş (1967). “Gadoiy’ning Bir Kasidesi ve Mecolisü’n-Nefois’ning Yazılış Tarihi”. Özbek Tili ve Edebiyoti Dergisi (2): 34-41.

Rüstemov, Muhibbek (hzl.) (2007). Gadoiy, Gadoiyning Lugati ve Metni. Taşkent: Ali Şir Navoyi Nomidegi Davlat Adabiyot Müzesi Tahrir Bölimi. 

Ziyouz. com: http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=426&Itemid=49 [erişim tarihi: 10.06.2013].

Gazel

Âh kim dîvâne könlüm mübtelâ boldı yana

Bu könülnün ilgidin cânga belâ boldı yana

Dosttın ayırdı bu çarh-ı cefâ-güster yana

İy dirîgâ hâcet-i düşmen revâ boldı yana

Niçe bolsun sâkiyâ âhir gubâr-ı hâtırım

Tut mey-i sâfî ki hengâm-ı safâ boldı yana

Hoş durur eyâ perî-peyker bile gül-geşt kim

Bûsitân bâg-ı İrem tig dil-güşâ boldı yana

Ak ivindin koymas irdin çıkkalı ey şûm rakîb

Şükr li’llah bârî kim yüzün kara boldı yana

Çîn-i zülfindin dem urmaglık ni nisbet iy abîr

Bu kinâyet barı sindin bes hatâ boldı yana

Şâd bolgıl iy Gedâ kim mevsim-i nevrûzdın

Gül-bün-i ümmîd bâ-berg ü nevâ boldı yana 

(Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi.)

Gazel

Büt-i sîmîn-berim bizni unutma

Dudakı şekkerim bizni unutma

Felekke yetti âhımnın tütüni

Eyâ meh-peykerim bizni unutma

Çü târâc eyledin cân u könülni

Közi gâret-gerim bizni unutma

Siver cânım bigim hânım ümîdim

Azîzim dil-berim bizni unutma

Gedâ kanın cefâ birle çü töktün

Karakı kâfirim bizni unutma 

(Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi.)

Gazel

Yana yaz boldı kökerdi bûsitân u bâglar

Lâle dik bagrımda boldı tâze iski dâglar

Yare bolup imdi kan yutsun könül hasret bile

Bilmegen üçün visâlin kadrini ol çaglar

Her zamânî kim sagındım közlerin yagmâsıdın

Könlüm iklîminde tüşti yüz tümen bulgaglar

Işkıdın hâsid mini ger men’ iter magdûr irür

Ârî bilmesler çü mecnûn derd-i hâlin saglar

İy Gedâ hicrân otıdur kim anınki tâbıdın

Zerre zerre bagrı kan bolup irigey taglar

(Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi.)

Gazel

Bu ni zîbâ yüz ü közdür bu ni zîbâ zülf ü hâl

Öz penâhında sini Hak saklasun fî küll-i hâl

Leblerin nâzüklükindin bir agız fehm itkeli

Seng-i hârâdın çıkıp hayrân yürür âb-ı zülâl

Cân nisâr itsem kirek şem’-i seher tig bî-haber

Şâm-ı zülfündin nesîmi kiltürür bolsa şimâl

Öltürür bolsan mini öltür rızâ birdim velî

Korkaram andın ki nâ-geh bolmasun sizge vebâl

Ol kara zülfün sinin ‘ömr-i dırâzımdur minin

Niçe kılgay-sin kişi ‘ömrini mundak pây-mâl

Çîn ü Mâçîn şehrini kizgende nakkâş-ı hıred

Körmedi hüsnünga minzer yana bir tansuk misâl

Min kibi öz kanına sâ’îdür ol miskîn Gedâ

Kim sinin dik şâh-ı âlemdin tama’ tutkay visâl

(Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi.)