Madde Detay

Haydar Tilbe, Çağatay Edebiyatında “Klasik Öncesi Devir” (1400-1465) denen döneminin şairidir. Asıl adı Mîr Haydar’dır. Kendisinden Haydar Harezmî olarak söz edilmesi yanlıştır (Eraslan 1986: 581). Eserlerini Türkçe yazması sebebiyle de “Türkî-gûy” namıyla şöhret bulmuştur. Mahzenü’l-Esrâr adlı mesnevîsini Timur’un 817/1414 senesine kadar İran ve Irak-ı Acem’de hüküm süren torunu İskender bin Ömer Şeyh Mîrzâ için kaleme almasına istinaden onun, XIV. yüzyılın ikinci yarısıyla XV. yüzyılın ilk yarısı arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Ancak doğum ve vefat tarihi bilinmemektedir (Köprülü 1988: 290-291).

İran Millî Kütüphanesi’nde kayıtlı 850/1450 istinsah tarihli Müntehabât-ı Eş’âr adlı mecmua içinde 30 beyitlik bir kasidesi tespit edilen (Sertkaya 1999: 178) Haydar Tilbe’nin bilinen tek eseri Nizâmî’nin aynı adı taşıyan mesnevîsine nazire olarak kaleme aldığı Mahzenü'l-Esrâr’ıdır. Hadi Zarif’in tahminine göre 1409-1414 yılları arasında yazılan (Kahhar 2000: 431-432) mesnevînin hem Türkiye hem de Avrupa kütüphanelerinde nüshalarına rastlanması devrinde dikkate değer bulunduğunun bir göstergesidir (Köprülü 1988: 291). Mahzenü’l-Esrâr, aruzun “müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün” kalıbıyla kaleme alınmış nasihat konulu makale ve hikâyelerden oluşmaktadır (Eraslan 1993: 170). 144 beyitten oluşan girişinde “tevhîd, na't, söz hakkında manzume, zamanın padişahı Sultân İskender’in medhi, sebeb-i telif” yer alan metnin ana bölümü önce bir hikâye, sonra bu hikâyeyle ilgili bir makâle/bâb olmak üzere on bölüm hâlinde düzenlenmiştir (Gözütok 2008: 5). XV. asır Çağatay sahası şairlerinden Seyyid Kâsımî’nin tanzir ettiği (Eker 2004: 40) Mahzenü’l-Esrâr, 1858’de Kazan’da basılmıştır (Köprülü 1988: 291). Hadi Zarif de metni 1959’da yayımlamıştır (Kahhar 2000: 431-432).

Türkçe ve Farsça güzel şiirler yazdığına değinilen (Devletşâh 1977: 439) Haydar’ın adını Nevâyî; Türkçe şiirler söyleyen Sekkâkî, Atâyî, Mukîmî, Yakînî, Emîrî, Gedâyî ve Lutfî ile birlikte zikretmiş, ancak Lutfî hariç bunları Farsça yazan şairler kadar başarılı bulmadığını belirtmiştir (Özönder 1996: 188). Günümüz araştırmacıları ise Haydar Tilbe’nin, Mahzenü’l-Esrâr’ındaki dili, nazım tekniği ve ifade gücüyle İran edebiyatına vâkıf ve XV. asır Çağatay şairleri arasında Lutfî’den sonra en kudretli şair kabul edilebileceği görüşündedir (Köprülü 1988: 291; Argunşah 2013: 31).

Argunşah, Mustafa (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yay.

Devletşâh (1977). Devletşâh Tezkiresi. C. III. çev. N. Lugal. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.

Dilperîpûr, Asgar (2005). “Nizâmî’nin Türk Edebiyatındaki Takipçileri ve Hamse’sine Nazire Yazanlar”. çev. M. F. Köksal. Klasik Türk Şiiri Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yay. 210-242.

Eckmann, Jànos (1988). Çağatayca El Kitabı. çev. G. Karaağaç. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Eker, Ümit (2004). Seyyid Kasımî’nin Destanlarının Metin, Aktarım ve Dil İncelemesi (Ses ve Şekil Bilgisi). Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi. 

Eker, Ümit (2012). “Seyyid Kasımî’nin Destanlarında Görülen Eski Anadolu Türkçesi Etkisi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2): 63-84.

Eraslan, Kemal (1986). “Çağatay Şiiri”. Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri) (415-416-417): 564-718.

Eraslan, Kemal (1993). “Çağatay Edebiyatı”. İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: TDV Yay. 168-176.

Eraslan, Kemal (2004). “Haydar Tilbe”. Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri (Tarih - Antoloji - Ansiklopedi). C. 3. İstanbul: Ötüken Neşriyat Yay. 69-71.

Goca Ayet, Abdülaziz (2000). Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisi, Önsöz-Giriş-Metin ve Tercüme-Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Gözütok, Avni (hzl.) (2008). Haydar Tilbe, Mahzenü’l-Esrâr (Gramer-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yay.

Kahhar, Tahir (2000). “Haydar Harezmî (Harzem, 15. Yüzyıl)”. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım) Özbek Edebiyatı I. C. 14. Ankara: KB Yay. 431-434.

Köprülü, M. Fuad (1988). “Çağatay Edebiyatı”. İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: MEB Yay. 270-323.

Özönder, F. Sema (hzl.) (1996). Alî Şîr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn - İki Dilin Mukayesesi. Ankara: AKM Yay.

Sertkaya, Ayşe Gül (1999). “Doğu Türkçesi İle Yazılmış Leffüneşirli Bir Kasidenin Kaynakları Üzerine Düşünceler”. İlmi Araştırmalar (7): 177-190.

Mahzenü’l-Esrâr’dan

Tilbeligim tuttı dimâgım yolın

Tolgadı bu nagme kulagım kolın

Tarttı ol mâye-i huş-yârlıg

Cân közige sürme-i bîdârlıg

Atse urup nâtıka müsta’celî

Yerhamuke’llâhu didi cân tili

Baş çıkarıp ışk köngül ceybidin

Başladı söz nusha-i lâ-reybidin

Zevk u heves tilge revânlık birip

Söz demine rûh-feşânlık birip

Gerçi kim endîşe atın sürdi rahş

Fikr bu terkîbge bagladı nakş

(Gözütok, Avni (hzl.) (2008). Haydar Tilbe, Mahzenü’l-Esrâr (Gramer-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yay. 59.)