Madde Detay

Kaynaklarda hangi tarihte doğduğu ve öldüğü hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Şems-i Âsî’nin asıl adının Şemseddin Özkendî, mahlasının ise “Şems veya Şems-i Âsî” olduğu ifade edilmektedir (Tosun 2013: 488). Şairin yaşadığı dönem ve ait olduğu saha konusunda Hofman ve Dmitrieva farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Hofman (1969: 242), Şems-i Âsî’nin, hikmetlerindeki dil özelliklerinden hareketle “Çağatay şairi” olduğunu ileri sürerken Dmitrieva (2002: 261) kendisi hakkında çok fazla bilginin bulunmadığını, Şemseddin veya Şems Âsî ismiyle tanındığını ve Süleyman Bakırganî’nin (ö. 582/1186-87) çağdaşı ve takipçisi olduğunu, Bakırgan Kitabı’nda Şems-i Âsî mahlaslı şiirlerin yer aldığını belirtip XII-XIII. yüzyıllarda yaşamış olabileceğini ifade eder.

Necdet Tosun’un verdiği bilgiye göre Şems-i Âsî; bir dönem Karahanlılar’a (840-1212) başkent olmuş, günümüzde ise Kırgızistan’ın güneybatısında Fergana havzası içinde kalan ve “özümüzün şehri” anlamına gelen tarihi Özkent [İslam tarihi kaynaklarında Özkend, Yüzkent, Özcent, Kırgızca’da Özgön, Uzgen] şehrinde yaşamıştır. Fuad Köprülü (1993: 97) tarafından Şemseddin Özkendî’nin silsilesi Tibyânu Vesâil adlı esere dayandırılarak şöyle verilmektedir: “Kemal Şeyh İkânî, Şeyh Aliâbâdî (Seyyid Ahmed), Şeyh Şems Özkenî, Abdâl Şeyh, Şeyh Abdülvasî (H. 974 M. 1566/67) ve Şeyh Abdülmüheymen.” Necdet Tosun, (2013: 488) Yesevîliğin ayrıldığı kolları üzerinden Şemseddin Özkendî’yle ilgili Köprülü’ye yakın bir silsile sunar: “Mevdûd Şeyh’ten sonra Yesevilik iki kola ayrılır, Kemal Şeyh İkânî silsilesi ise Şeyh Aliâbâdî (Seyyid Ahmed), Şemseddin Özkendî, Abdâl Şeyh (Şeyh Üveys), Şeyh Abdülvasî ve Şeyh Abdülmüheymin tarafından devam ettirilir.” Eldeki kaynaklar ve şairin yukarıda verilen silsilesi dikkate alındığında Şemseddin Özkendî ile Şems-i Âsî’ aynı kişiler olduğu ve Şems-i Âsî’nin muhtemelen XIII. yüzyıldan sonra yaşadığı ileri sürülebilir.

Hoca Ahmed Yesevî’nin takipçisi olan tekke şairi Şems-i Âsî’nin dört manzumesi ve çeşitli mecmualarda karşılaşılan hikmetleri bulunmaktadır. Eserlerinin isimleri ve nüshaları şunlardır:

Vefâtnâme-i Hazret-i İbrahîm (Der-beyân-ı Vefâtnâme-i Hazret-i İbrahîm): Eserin Leningrad’da kayıtlı iki nüshası bulunmaktadır (Dmitrieva 2002: 261-262).

Yetîmnâme (Kıssa-ı Yetîmnâme, Kıssa-ı Garîb Yetîmnâme, Yetîmnâme-i Resul Sallallahu ʿAleyhi ve Sellem): Hz. Muhammed ile yetim bir çocuğun arasında geçen olayların anlatıldığı eserin Leningrad, Paris ve Ankara’da olmak üzere toplam 7 nüshası tespit edilmiştir (Bakırcı 2020: 33-34).

Kıssa-ı Kûdeknâme (Kûdekname, Cühûdnme): Dmitrieva’nın Kıssa-ı Kûdeknâme, Hofman’ın (1969: 242) ise Bir Cuhud Hikâyesi (A story of Cahūd) adıyla tanıttıkları eserin Leningrad’da altı, Paris’te bir nüshası bulunmaktadır (Bakırcı 2016: 20-21).

Elifnâme: Leningrad’da tek nüshası bulunan eserde şairin mahlası Âsî olarak geçmektedir (Dmitrieva 2002: 263).

Hikmetleri: Şairin yukarıda belirtilen dört eseri dışında çeşitli kaynaklardan öğrendiğimiz Yesevîliğin önemli edebî ürünlerinden biri olan hikmetleri bulunmaktadır. Farklı şiir mecmularında karşılaşılan bu hikmetlerin Leningrad, Ankara, Konya ve İstanbul nüshaları bulunmaktadır (Bakırcı 2016: 21-22).

Bakırcı, Fatih (2016). “Yesevi Şairi Şems-i Asi ve Ķıssa-ı Kūdek-Nāme’si”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi LIV: 13-70.

Bakırcı, Fatih (2020). “Yesevi Şairi Şems-i Asi’nin Yetimnamesi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 70 (Aralık): 29-78.

Dmitrieva, L. V. (2002). Katalog Tyurkskih Rukopisey, İnstituta Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademiy Nauk. Moskov: İzdateliskay Firma Vostoçnay Literatura Ran.

Hofman, H. F. (1969). Turkish Literature A Bio-Bibliographical Survey. Utrecht: Section III, part I.

Köprülü, Fuad (1993). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.

Tosun, Necdet (2013). “Yeseviyye”. İslam Ansiklopedisi. C. XL. İstanbul: TDV Yay. 487-490.

Kıssa-ı Kûdeknâme’den

Künlerde bir kün cühûd Tevrît okur irdi ya

Katında yiti yaşar oğlan turur irdi ya

Cühûd bir yirge yitti “Muhammed” atı çıktı

Oğlan munı işitti bu ne atdur tidi ya

İy baba ayğıl munı rûşen kılur könlümni

Cühûd dir botam munı ne sorar sin tidi ya

Bu bir sihrnin atıdur yir yüzini alıpdur

İşi sihr-i câdûdur diben cühûd aydı ya

(Bakırcı, Fatih (2016). “Yesevi Şairi Şems-i Asi ve Ķıssa-ı Kūdek-Nāme’si”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi LIV: 31)

Kıssa-ı Yetîmnâme’den

Mustafâ’dın müjdeî ümmetiğa kildi ya

Dürr-i girân-bahâî bizge revân kıldı ya

Dürr-i yetîm irür bil kulağığa yahşı il

Uşal dürni fikr kıl ni sdefdin iridi ya

Sızdı Resûl ağzındın

Mahlûkâtın mağzındın

Ebû Bekr lafzıdın

Andak haber birdi ya

Bakırcı, Fatih (2016). “Yesevi Şairi Şems-i Asi ve Ķıssa-ı Kūdek-Nāme’si”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi LIV: 45