Madde Detay

Osmanlıların arşiv kayıtlarında ve güfte mecmualarında “Hâce Abdülazîz Abdülkâdir-zâde, Usta Abdülazîz” olarak da kayıtlıdır (BA: vr. 22; Defter-i Müsveddât: 17, 33; Uslu 2007a: 164; Şems-i Rumi 2007: 216). Tezkirelerde adına rastlanmayan Abdülazîz, Timurlu Şâhruh zamanında Herat şehrinde, babasının kitabına düştüğü kayda göre 816/1413 yılında doğdu. Aslen Tebriz Türklerindendir. Babası ünlü müzisyen udi, besteci, müzik teorisyeni ve Kur’an okuyucusu, hanende Abdülkâdir Merâgî’dir (1353-1434). Onun üç oğlundan en küçüğüdür. Herat’ta yaşadı, dini eğitimiyle birlikte yazı ve müzik eğitimini burada aldı, ud çalım tekniklerini öğrendi. Dokuz-on yaşında genç bir udî iken 824/1421 tarihinde Sultan Şâhruh’un, II. Murâd’a tebrik için gönderdiği elçiler grubuyla birlikte Osmanlılara, Bursa’ya geldi. Muhtemelen babasının hüseynî amel bestesini (Uslu 2010: 182) okudu. II. Murâd’ın ona hediye ettiği Temürhanlı köyünün geliri ile Edirne’ye yerleşti (BA: vr. 22; Uslu 2007b: 33). Edirne sarayında müzisyenler grubu içinde yer aldı ve daha sonra orada müzik eğitimcisi oldu. Bestelerinden bazılarını II. Murâd’ın bir müzisyeni 1422-25’de yazdığı güfte mecmuasına kaydetti (Uslu 2007a: 128, 161, 164). Timurlu Şâhruh’un elçileri 1423’te II. Murâd adına yazılmış Merâgî’nin Makâsıdü’l-elhân (Rauf Yekta koleksiyonunda idi) adlı eserini Edirne’ye getirdiklerinde onları karşılayanlar arasında olmalıdır. 1427’de Edirne Mevlevihanesi’nin açılışına şahit oldu. 1433’te II. Murâd’ı Edirne’de ziyaret eden Bertrandon de la Brocquere’nin sarayda olduğundan bahsettiği on dört kişilik sazende müzisyenden biri Abdülazîz idi. 1435’te Şâhruh giymesi için hırka ile bir başka Makâsıdü’l-elhân’ın (TSMK Revan no. 1726) hediye edildiği Sultan II. Murâd’a gelen elçileri karşılayanlar içinde yer aldı. Muhtemelen 1435’te ölen babasının mirasından kendisine gönderilenleri teslim aldı, Kitâb-ı Lahniyye (Bodleian Library, Ouseley, no. 264) bunlardan biridir. II. Murâd için icat ettiği kendisinin safâşube dediği makamda besteler yaptı (Abdülazîz, Nekâve, 25a-b; Uslu 2007b: 216). 1451’de padişah olan II. Mehmed’i tebrik için kendi icat ettiği şâhîşube makamında yine kendi yazdığı mülemma şiirden oluşan culûsiye bestesini çalıp okudu ve Nekâvetü’l-edvâr (Devirlerin aydınlatılması) adlı Farsça bir müzik nazariyatı kitabını sundu. Şiir de yazan Abdülazîz, 1452’de saraya alınan Tebriz’de müzik eğitimi görmüş Aydınlı Şems-i Rûmî ile tanıştı. İyi bir hanende olan Şems-i Rûmî icra ettiği onun bazı bestelerini 1452-55’lerde yazdığı eserine kaydetti. 1453’te İstanbul’un fetih kutlamalarına katılan Abdülazîz, ölünceye kadar saraydaki müzik eğitmenliğine devam etmiş olmalıdır. Sultan II. Bâyezid zamanında tutulan 890/1485 tarihli mâliye defterinde Edirne’deki köy Abdülazîz adına kayıtlıdır, bu kayıt onun 80 yaşına kadar yaşadığına veya daha öncesinde ölmüş olduğuna işaret eder. Udî olarak yetiştirdiği besteci ve müzik eğitimcisi olan Derviş Mahmûd (Gök 2014: 702) adında bir oğlu hakkında bilgi sahibiyiz.

Besteleri: Kitabından anlaşıldığı kadarı ile II. Murâd için safâşube  ve II. Mehmet için şâhîşube  adını verdiği iki makam icat etmiş ve eser bestelemiştir. Onun hepsi Farsça sözlü safâşube, zengûle, hüseynî, şâhîşube, büzürk makamlarında çârdarb, evsât, hafîf usullerini kullandığı methiye, amel, hanende taksimi, culûsiye, tasnîf türlerinde müzik eserleri kaydedilmiştir (Uslu 2007a; Şems-i Rûmî 2007b). Kendisinin safâşube adını verdiği makamdaki bestesini Şems-i Rûmî’nin sümbüle makamında kaydetmesi devrindeki, Sistemciler ve Yeni Sistemciler adı verilen iki müzik ekolün farklı değerlendirmelerini yansıtmaktadır. Babasından kalan kitaplardan Kitâb-ı Lahniyye nüshasının arkasına, II. Murâd için yaptığı bestesinde kullandığı ve kendi icat ettiği safâşube  makamının dizisi hakkında bir açıklama notu düşmüş olması bu makamı II.Murad için icat ettiğini göstermektedir. Khazrai ve Azadehfar ortaklaşa yazdıkları makalede (2018: 173) Abdülazîz’in icat ettiği makamların dizilerini ve güftelerini incelemişlerdir.

Nekâvetü’l-Edvâr: Hâce Abdülazîz’in tek eseridir. Edirne’de ikamet ettiği yıllarda II. Mehmed için kaleme aldığı Farsça Nekâvetü’l-Edvâr (TSMK III. Ahmed no. 3462; Nuruosmaniye Kütüphanesi, no. 3646) Sistemciler ekolünü takip eden bir müzik nazariyatı eseridir. Yazımında babasının eserlerindeki üslubunu ve görüşlerini örnek aldığı bu eser 12 makam, 6 avaze, 24 şube, edvâr-tabaka temeli üzerine kurulu sistemci ekol müzik teorisi geleneğini yansıtmaktadır. Sanatçı esere girişin ardından edvâr, tabakalar, intikal, mülâyemet, îkâ ve üç sınıfa ayırdığı (teltınlak, havatınlak, darbtınlak) çalgılardan söz etmektedir. Kendi devrinin kös gibi Osmanlı çalgılarına, müzisyenlerine ve görüşlerine değinmemesi kitabın devrini yeterince yansıtmadığını göstermektedir. Bununla birlikte risâlede II. Murâd ve II. Mehmed döneminde safâşube  ve şâhîşube  adını verdiği iki makam, vetedü’s-sadr, darbü’l-mecnûn diye adlandırdığı iki usul (îkâ) ve tervîh adını verdiği kanun benzeri teltınlak-yatık müzik aleti ile ortaya koyduğu yenilikler eser üzerinde yapılan bir doktora tezinde sıralanmıştır (Koç 2010: 88-89). Abdülazîz bu eseriyle aynı zamanda II. Murâd’ın ve II. Mehmed’in etrafında yer alan Yusuf Kırşehrî Mevlevî takipçilerinin 12 makam, 7 avaze, 4 şube ve yaklaşık 50 terkipten söz eden ve meşke dayanan yeni bir nazariyat anlatım modeli sunan Yeni Sistemci Anadolu ekolüne karşı babasının fikirlerini savunmuştur. 

Abdülazîz Abdülkâdir-zâde. Nekâvetü’l-Edvâr. Nuruosmaniye Kütüphanesi. no. 3646.

BA. Maliye Defteri. No. 180/35. vr. 22.

Defter-i Müsveddât-ı İn’âmât (909-917). İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı. Muallim Cevdet. no. 071. vr. 17, 33.

Farmer, H. George (1978). “Abdülkadir”. İslâm Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: MEB Yay. 84.

Gök, İlhan (2014). Atatürk Ki̇tapliği M.C. O.71 Numarali 909-933/1503-1527 Tari̇hli̇ İn’âmât Defteri̇. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Khazrai, Babek ve M.Reza Azadehfar (2018). "Abdülazîz b. Abdülkâdir Merâgî ve İbdaât-ı u der Mûsikî". Âyine-i Mîras (62): 173-184.

Koç, Ferdi (2010). Abdülaziz b. Abdülkadir Meragi ve Nekavetül-Edvar İsimli Eserinin XV. Yüzyıl Müzik Nazariyatı İçindeki Yeri. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Özcan, Nuri (1977). “XV ve XVI. Yüzyıllarda Türk Dünyasında Mûsikî”. XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler Tartışmalı İlmi Toplantısı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yay. 474.

Şems-i Rûmî (2007). Mecmûa-i Güfte (Fâtih Sultan Mehmed Döneminde Mûsikî ve Şems-i Rûmî’nin Mecmûa-i Güfte’si içinde). hzl. R. Uslu. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.

Uslu, Recep (1999). “Abdülazîz, Hace”. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Yapı Kredi Yay. 40.

Uslu, Recep (2006). “Nekâvetü’l-Edvâr”. İslâm Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 548-549.

Uslu, Recep (2007). Fâtih Sultan Mehmed Döneminde Mûsikî ve Şems-i Rûmî’nin Mecmûa-i Güfte’si. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.

Uslu, Recep (2007a). Mecmûa-i Güfte NO 3135. İstanbul: Çengi yay.

Uslu, Recep (2010). “Amel. XV. Yüzyıl Müzik Formu ve Usulü, Abdülkadir Merâgî’nin Türkçe Ameli”. Musikişinas (11): 182.

Uslu, Recep (2018). Müzikoloji ve Abdülkadir Meragi’nin Hayaletleri. musikidergisi.com [erişim tarihi 16.11.2018].

II. Murâd için yaptığı bestenin kendine ait güftesi

Tâb-ı benefşe mî-dehed turre-i müşk-sây-ı to

Perde-i gonca mî-dehed hânde-i dil-küşây-ı to

(Abdülazîz Abdülkâdir-zâde. Nekâvetü’l-Edvâr. Nuruosmaniye Kütüphanesi. no. 3646. vr. 25a-b)

Fâtih Sultân Mehmed için yaptığı ikinci bestenin kendine ait güftesi

Devletet tâ geşt âgeh baht-ı a’dâ hufte şod

Dâimâ bîdâr dâr ân devlet-i âgâh-râ

Ey melik zikr-i to çün ez-âlem-i sıdk u safâst

Der-du’â-yı şâh gû ân zikr-i bî-ikrâh-râ

Tâ bekâ-yı ins ü cânn ü berr ü bahr ü kân ola

Tâ sebât-ı mihr ü mâh ü zühre vü keyvân durur

Devletün pâyende olsun tâc ü tahtun müstedâm

Kubbe-i hadrâda tâ çarh-ı felek gerdân durur

(Abdülazîz Abdülkâdir-zâde. Nekâvetü’l-Edvâr. Nuruosmaniye Kütüphanesi. no. 3646. vr. 24b)