Madde Detay

1054/1644-45 yılında Kudüs yakınlarında Gazze’de doğdu. Asıl adı Ahmed’dir. Şeyh Gazzî Ahmed Efendi olarak tanındı. Kâdirî şeyhlerinden İsazâde Şeyh Müferric’in oğludur. Öğrenimine Gazze’de başladı. Kahire’ye giderek Câmiu’l-Ezher’de yedi yıl dinî ilimler eğitimi aldı. Devrin meşhur âlimlerinden Şeyh Ahmed Beşişî’den mülâzım oldu. Daha sonra Camiu’l-Ezher’de hadis dersleri okuttu. Mısır’da yaşadığı yirmi yıl boyunca dört defa hacca gitti (Tekeli 1996: 539). Dördüncü haccından sonra şeyhi, Ahmed Beşişî’nin emriyle İstanbul’a gitti. Muhtemelen 1086/1675 yılında İstanbul’a geldi ve Ayasofya Camii’nde hadis dersi verdi. 1087 yılı sonlarına doğru (1677) Bursa’ya geçti. Uzun yıllar Molla Fenârî ve Orhan medreselerinde müderrislik yaptı ve Ulu Cami’de vaazlar verdi. 1094/1682-1683 ve 1099/1687-1688 yıllarında art arda iki kez hacca gitti. Devrin büyük sûfisi Niyâzî-i Mısrî’nin Limni sürgününden Bursa’ya dönmesi (1103/1691) Gazzî’nin hayatında yeni bir devir açtı. Mısrî’ye intisap ettikten sonra kırk gün gibi kısa bir sürede sülûkünü tamamlayan Gazzî, Ramazan 1104/Mayıs 1693’te Ulucami’de yapılan bir törenle hilâfet aldı. Niyazî-i Mısrî’nin Limni’ye sürgün edilmesiyle Mısrî Tekkesi’ne vekâleten şeyh oldu. Recep 1105/Şubat-Mart 1694 yılında Mısrî’nin Limni’de vefatıyla vekâleten yürüttüğü şeyhliği Mısrî’nin oğlu Ali Efendi’ye devretti. Bursa’da Şeker Hoca Mescidi ile Duhter-i Şeref Mescidi'nde hizmetlerine devam etti. 1108/1696-97’de dostlarıyla birlikte kendi adıyla anılan dergâhı kurdu. Burada kırk iki yıl şeyhlik yaptıktan sonra 6 Şevval 1150/27 Ocak 1738’de vefat etti. Dergâhının bulunduğu çilehanede (Bursa Pınarbaşı) son nefesini verdiği odaya gömüldü. Vefâtına Süleyman Halis (ö. 1173/1759) tarafından “Harf-i cevherdâr ile Hâlis dedim târîhini / Ahmed Gazzî na‘îm-i ‘adne göçdü hû ile” beyti ile tarih düşüldü (Kara 1993: 236).

Ahmed Gazzî bilgili, fâzıl, derviş-meşrep, güzel ahlâklı, cömert bir kimseydi (Mehmed Fahreddin vr. 123a). Medrese ilimleriyle tekke kültürünü birleştiren sufîlerdendi. Niyazî-i Mısrî’nin aksine coşku ve cezbe dolu bir sufi değildi. Tekkesinde tasavvufî eserlerin yanında tefsir, hadis, fıkıh da okutu; bu arada vaaz ve sohbetlerinde kürsüde el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’nin bulunmasına dikkat etti. Dergâhında kurduğu kütüphane Bursa’nın kültür tarihi açısından önemlidir (Tekeli 1996: 539).

Eserleri şunlardır:

Ana dili Arapça olan, Türkçeyi Bursa’ya geldikten sonra öğrenen Gazzî Ahmed Efendi’nin iki risalesi Türkçe, diğerleri Arapça'dır.

 l. Nûr-ı Sâtı’: Nisâ Suresi’nin 58. ayetinin tefsiridir. Dili Türkçe olmasına rağmen Arapça kelimelere daha çok yer verilmiştir. Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi, Orhan Gazi, numara 693’te kayıtlıdır (Kara 1993: 238; Tekeli 1996: 539).

2. İ‘lâmü’l-Mültezem bi-Fazileti Zemzem: Mi‘rac gecesi Hz. Peygamber’in kalbinin zemzemle yıkanmasını anlatan Türkçe risalenin müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde Lâleli, numara 399’da kayıtlıdır (Kara 1993: 238; Tekeli 1996: 539).

3. Hediyyetü’l-Garbi li-Talibi’t-Tuhfeti’l-Verdi: İbnü’l-Verdî (ö. 749/1348)’nin Tuhfetü’l-Verdî adlı eserinin şerhidir. Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi, Genel, numara 1303’te kayıtlıdır (Kara 1993: 239; Tekeli 1996: 539). 

4. İ‘lâlü Gazzî: Arapça dil bilgisi kurallarıyla ilgili notlardan meydana gelmiştir. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar, numara A 216’da kayıtlıdır (Kara 1993: 239; Tekeli 1996: 539). 

5. Hâşiye 'Ale’l-İsti‘âre: Arap dilindeki edebî sanatlara dair bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi, Tekelioğlu, numara 881’de kayıtlıdır (Kara 1993: 238-239; Tekeli 1996: 539). 

6. Risale fi’t-Tasavvuf: Sırat, cennet, cehennem, mîzan ile ilgili konuların işlendiği bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, numara 1430’da kayıtlıdır (Kara 1993: 238; Tekeli 1996: 539).  

7. Mîzânü’l-‘Aka‘id: Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi, Orhan Gazi, numara 802’de kayıtlıdır. Ehl-i sünnet inancına göre akaid konularından bahsetmektedir (Kara 1993: 238; Tekeli 1996: 539).

Bunlara ilave olarak Ahmed Gazzî’nin hattıyla günümüze ulaşan risaleler de bulunmaktadır (Kara 1993: 239).

Sicill-i Osmanî (Akbayar 1996: 176)’de Ahmed Gazzî’ye ait olarak gösterilen Tezyinü’l-Makâmât, Aşknâme ve Divan adlı eserler, Mustafa Kara (1993: 247)’da Ahmed Gazzî’nin torunu Mustafa Nesib Efendi adına kayıtlıdır.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî, C. 1. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 

Aşkar, Mustafa (1998). Niyâzî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: yyy.

Eşrefzâde Şeyh Ahmed Ziyaeddin Efendi. Gülzâr-ı Sulehâ ve Vefeyât-ı Urefâ. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. Nr. 06 Mil Yz FB l76. vr. 11b-14b.

Gazzîzade Abdüllatif Efendi. Menakıb-ı Ahmed Gazzî, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi Orhan Gazi. Nr. 1042. vr. 1-90b.

İlgürel, Mücteba (1989). “Ahmed (II)”. İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 33-34.

Kara, Mustafa (1993). Bursa’da Tarikatler ve Tekkeler. C. 2. Bursa: Uludağ Yay. 

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Fahreddin Bursevî. Gülzâr-ı İrfân. Millet Ktp. AE 1098. vr. 121a-123a.

Tekeli, Hamdi (1991). Ahmed Gazzî’nin Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Tekeli, Hamdi (1996). “Gazzî Ahmed Efendi”. İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 539-540.

Beyt

Turâ çünân ki tuyî kes çi gûne vasf koned

Ki ez tasavvur-ı vehm ü hayâl bîrûnî

(Sen öyle birisin ki seni kim nasıl vasfetsin? Zira hayal ve şüphe tasavvurunun dışındasın.)

(Eşrefzâde Şeyh Ahmed Ziyaeddin Efendi. Gülzâr-ı Sulehâ ve Vefeyât-ı Urefâ. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. Nr.  06 Mil Yz FB l76. vr. 14b.