Madde Detay

1260?/1844? yılında İstanbul'da doğdu. Asıl adı Mehmed Âlî Bey'dir. Daha çok Direktör Âlî Bey sanıyla tanınmaktadır. Kapı kethudası Yûsuf Cemîl Efendi'nin oğludur. Özel hocalardan ders gördü, Fransızca öğrendi. Bir süre Tercüme Odasına devam etti. 1870 Kasım'ında neşre başlamasından itibaren Diyojen gazetesinin önemli yazarlarından biri oldu. Bu gazetedeki yazıları Nâmık Kemâl ve Ebüzziyâ Tevfîk gibi imzasız olarak yayımlandı. 1290/1873 senesinde Sıhhiye Meclisi üyesi oldu ve Karantina başkâtipliğine atandı. Diyojen'in kapatılmasından sonra Çıngıraklı Tatar ve onun da kapatılmasından sonra Hayal gazetesinde imzasız yazılar yazmayı sürdürdü. 1294/1877 senesinde Varna mutasarrıflığına tayin edildiyse de 93 Osmanlı-Rus harbi (1877-1878) çıkınca orada fazla kalamadı. İstanbul'a dönüşünde yeni kurulan Düyûn-ı Umûmiyye'ye nakledilip başmüfettişliğe kadar yükseldi. 1303/1885 senesinde doğu vilayetlerini teftiş edip Diyarbakır, Siirt ve Harput'tan sonra Bağdat'a gitti. Bağdat'ta şehremini olarak da bir müddet görev yaptı. Dönüş yolunu Hindistan'a, Bombay'a kadar uzattı. 1306/1888 senesinde İstanbul'a döndü. 1308/1890 yılında Trabzon valiliğine tayin olundu. Üç yıl sonra bu görevinden ayrılmasının ardından yine Düyûn-ı Umûmiyye'ye bu defa müşavir olarak girdi ve bir yıl sonra da müessesenin direktörlüğüne tayin edildi. Ölümüne kadar bu görevini sürdürdü ve Direktör Âlî Bey namıyla anıldı. 1317/1899 yılında İstanbul'da vefat etti. Anadolu Hisarı'nda Göksu Mezarlığı'na pederinin yanına defnedildi (Özgül 2002: 322).

Eserleri şunlardır:

1. Abdî Ağa: Tiyatro oyunudur, basılmamıştır.

2. Ayyâr Hamza: Tiyatro oyunudur. 1288/1871 yılında 111 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır. Moliere'in Les Fourberies de Scapin adlı eserinin adaptesidir.

3. Çıngırak: Tiyatro oyunudur, basılmamıştır.

4. Evlenmek İster Bir Adam: Romandır. Paul de Kock'un Un Homme a Marier adlı romanının çevirisidir. 1315/1897 yılında 140 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

5. Gavo Minar ve Şürekâsı: Edmond Gondinet'den çeviridir. 68 sayfa hâlinde 1307/1891 senesinde Trabzon'da basılmıştır.

6. Geveze Berber: Tiyatrodur. 1289/1872 yılında 47 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

7. Kokona Yatıyor Yahud Madam Uykuda: Fransızca'dan adapte edilen bir tiyatrodur. 1287/1870 senesinde 40 sayfa olarak; 1315/1897 yılında da 45 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

8. Lehcetü'l-Hakâyık: 1315/1897'de 30 sayfa olarak ve 1326/1910 senesinde 24 sayfa olarak İstanbul'da; 1315/1897 senesinde ise 26 sayfa olarak Kahire'de basılmıştır. Tarîk gazetesinde 1894/1312 senesinde bazı kelimelere eğlendirici ve iğneleyici anlamlar vererek bir sözlük tefrikasına başlamıştı. Tefrika yarım kaldıysa da daha sonra eserin tamamı Lehcetü'l-Hakâyık adıyla basılmıştır.

9. Letâfet: Bir operettir. 1315/1897 senesinde 155 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

10. Misafiri İstiskal: 1287/1870 yılında 53 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır. Tiyatro eseridir.

11. Seyahat Jurnali: İstanbul'da 1314/1896 yılında resimli olarak basılmıştır. Direktör Âlî Bey'in teftiş maksadıyla başlayıp Hindistan'a kadar uzanan yolculuğuna dair hatıralardır.

12. Seyyâreler: Mitolojik muhtevalı, yaşadığı devre hitap eden mizahi hikâyedir. 1315/1897 senesinde 31 sayfa olarak Kahire'de basılmıştır.

13. Tosun Ağa: Moli'ere'in Georges Dandini adlı eserinin adaptesidir, tiyatrodur. 1287/1870 senesinde İstanbul'da basılmıştır.

Direktör Âlî Bey devlet adamlığı, önemli memuriyetleri ve gazete yazılarıyla da tanınmasına rağmen daha çok bir tiyatrocu olarak anılmaktadır. Teodor Kasab tarafından çıkarılan Diyojen gazetesinin başlıca yazarlarındandır. Tanzimat devri Türk tiyatrosunun oluşmasında komedi anlayışının yenileşmesinde ve daha önemlisi tiyatronun alt yapısının oluşması ve gelişmesinde önemli hizmetlerde bulundu. Güllü Agob'un kurduğu Osmanlı Tiyatrosu'na yazar ve eserlerin azınlık sanatçıları tarafından oynanmasından ileri gelen telaffuz bozukluklarının giderilmesi için diyalekt hocası olarak hayli emeği geçti (Özgül 2002: 322). Direktör Âlî Bey, Diyojen'in Büyük İskender'e söylediği hikâye edilen meşhur sözü, "Gölge etme başka ihsân istemem" mısrası ile ifade etmiştir ki dilimizde bir atasözü haline gelen bu özlü söz Diyojen gazetesinin her sayısının başlığı altında bir meslek formulü olarak bulunmaktaydı.

And, Metin (1976). Osmanlı Tiyatrosu. İstanbul.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Özgül, M. K. (2002). "Âlî Bey". Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. I. Ankara: AKM Yay. 322.