Madde Detay

Ataol Behramoğlu (Gürus) (Sırasıyla Tulgar ve Gürus ailenin eski soyadlarıdır) İstanbul Çatalca’da doğdu. Azeri kökenli bir aileye mensuptur. Babası yüksek ziraat mühendisi Haydar Bey, annesi İsmet Hanım’dır. Üç erkek kardeşi vardır. Şair ve yazar Nihat Behram kardeşlerinden biridir. Avukat olan diğer kardeşi Namık Kemal Behramoğlu’nun da bir şiir kitabı vardır. İlk çocukluk yıllarını Kars’ta geçiren Ataol, ilkokul üçüncü sınıfa kadar burada okudu. Daha sonra babasının tayini dolaysıyla ailesi Çankırı’ya taşındı. İlkokulu Kurtuluş İlkokulu’nda (1953), ortaöğretim (1956) ve liseyi Çankırı Lisesi’nde (1960) tamamladı. İlk şiiri lise yıllarında Yeni Çankırı gazetesinde Ataol Gürus adıyla yayımlanan “Melankoli” (1959) dir. Bunun dışında çıraklık dönemine ait diğer şiirleri, hikâye, köşe yazıları Yeni Çankırı, Devrim, Çağrı ve Yeşil Ilgaz gibi yerel gazete ve dergilerde yayımlandı. 1960’tan itibaren ise şiirleri Varlık, Yelken, Dost, Devinim 60, Elif, Yapraklar ve Evrim gibi dergilerde okuyucu ile buluştu.

1960’ta Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu. Genel not ortalaması yeterli gelmediği için birinci sınıfta kaldı ve bölümü bıraktı. Bir süre Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü’ne devam etti. 1962’de aynı fakültenin Rus Dili ve Edebiyatı bölümüne geçti. Aynı yıl Çankırı Lisesi’nden sınıf arkadaşı olan Abdullah Nefes’le birlikte Türkiye Türkiye İşçi Partisi’nin örgütlenme çalışmalarına katılması, hayatının dönüm noktalarından biri oldu. Üniversite yıllarında İsmet Özel’le şiir dolayısıyla kurdukları yakınlaşma da yıllar içinde yakın bir dostluğa dönüştü. 1965’te Fikir Kulüpleri Federasyonu’nun kurucuları arasında yer aldı ve İsmet Özel başta olmak üzere sol görüşteki öğrencilerle birlikte TİP’in yayın organı olan Dönüşüm dergisini tekrar çıkardılar. İlk şiir kitabı Bir Ermeni General 1965’te yayımlandı. 1966’da üniversiteden mezun oldu ve aynı yıl Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde öğrenci olan Necmiye Alpay’la evlendi. Anton Çehov’dan çevirdiği ilk çeviri kitabı Ivanov ise 1967’de yayımlandı. Aynı yıl Tuzla Piyade Okulu’nda yedek subaylık eğitimini tamamladı. Trabzon ve Malazgirt’te askerlik görevini ifa edip 1969’da terhis olarak Ankara’ya döndü. Devrimci düşüncelerine ideolojik bir zemin oluşturmak için Sovyet Devrimi üzerine okumalarda bulundu. G. D. Obiçkin’in eserini Aykut Baykal müstearıyla Lenin, Hayatı ve Mücadelesi (1969) adıylaTürkçe’ye çevirdi. Eser Lenin üzerine Türkçe olarak yayımlanmış kapsamlı ilk kitaptır (Yılmaz, 2016: 56). Mart 1970’te İsmet Özel’le birlikte geniş yankı uyandıran Halkın Dostları dergisini çıkarmaya başladı. Dergiye daha sonra Nihat Behram, Ayhan Gerçeker ve Murat Belge katıldı. 1965-71 yılları arasında Papirüs, Şiir Sanatı, Yeni Gerçek ve Yeni Dergi gibi dergilerde yayımladığı şiirlerle poetikası olgunlaşmaya başladı.

Kendisi için “nevrastenik tutku” (Behramoğlu-Özel, 1995a: 91) hâline gelen yurtdışına gitme düşüncesi eşinin Paris’e gitmesiyle nüksetti ve 1970’te önüne çıkan ilk fırsatta Yaşar Kemal’in yardımıyla önce Almanya’ya oradan Londra’ya gitti. 1971’de Paris’e geçti. 1971 Eylül’ünde sıkıyönetim tarafından yurtdışından yazı gönderdiği Halkın Dostları kapatıldı; Aralık’ta ise eşi Necmiye Hanım’dan boşandı. Picasso gecesinde Louis Aragon ile tanıştı. Aragon’un yönettiği Les Lettres Françaises’te Abidin Dino çevirisiyle “Bir Gün Mutlaka” şiirinden bir bölüm yayımlandı. Kısa bir süre sonra Pablo Neruda ile de tanıştı. 1972’ye kadar Paris’te yaşadı. Bu süreçte gece bekçiliği, öğretmenlik ve otel kâtipliği gibi geçici işler yaparak geçimini sağladı. Fransızca ve İngilizce bilgisini ilerletti. Yoğun şekilde okuma faaliyetlerine davam etti ve iki büyük defter dolduracak kadar şiir yazdı. 1972’de Sovyet Yazarlar Birliği’nden burs kazandı. Yaklaşık iki yıl Moskova Devlet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde stajyer olarak Rus Edebiyatı üzerine çalışmalarda bulundu.

1974’te Türkiye’ye döndükten kısa bir süre sonra Yaşar Kemal aracılığıyla Muhsin Ertuğrul yönetimdeki İstanbul Belediyesi şehir tiyatrolarında dramaturg olarak çalışmaya başladı. 1975-76 arasında (18 sayı) kardeşi Nihat Behram’la birlikte edebiyat ve kültür dergisi olan Militan’ı çıkardı. 1977’de Barış Derneği’nin kurucu üyesi oldu. 1978’de ikinci evliliğini Rus asıllı Ludmila Denisenko ile yaptı. Aynı yıl Dünya Yazarları I. Barış Kurultayı’na katılmak üzere Yaşar Kemal, Aziz Nesin ve Burhan Arpad’la birlikte Türkiye Temsilcisi olarak Sofya’ya gitti. Yunan Barışçıları’nın davetlisi olarak gittiği Atina’da da Yannis Rittos ile tanıştı. 1978-79 yıllarında (31 sayı) Sanat Emeği dergisinin yazı kurulunda yer aldı. 1979’da Çağlayan Lisesi’nde haftada bir-iki saat edebiyat dersi verdi. Paris’te kısa süreli verdiği Türkçe dersleri dışında ilk öğretmenlik deneyimidir. Aynı yıl Yazarlar Sendikası genel sekreteri seçilmesi ve Ludmila ile olan evliliğinden kızı Barış’ın doğması yazar için önemli gelişmelerdir. 1980 darbesi sonrasında siyasi gelişmelerin etkisiyle dramaturgluk görevinden ayrılmak zorunda kaldı. İşsizlik, eylemsizlik ve parasızlık (Behramoğlu-Behram, 2015b: 131) yazarın sıkıntılı günler geçirmesine sebep oldu. 1981’de Ne Yağmur… Ne Şiirler kitabındaki görüşlerinden dolayı tutuklandı. Kitabının yeni baskısının toplatılmasına ve imha edilmesine karar verildi. Bir hafta sonra yargılanarak beraat etti. 1982’de Yazarlar Sendikası kapatıldı. Yöneticisi olduğu Barış Derneği de kapatılarak şair tekrar tutuklandı. Maltepe Askeri Cezaevi ve Sağmalcılar Cezaevi’nde on ay tutuklu kaldı. Yazar tutukluluk dönemini edebi olarak üretkenliğe çevirdi. Adam Yayıncılık’ta editörlük yaptı (1981-82). Disiplinli ve planlı şekilde okuma, yazma, çeviri faaliyetlerinde bulundu. Daha önce yazmış olduğu eserleri yeni okumalarla tekrar gözden geçirdi ve antoloji hazırlığı yaptı. 1982’de beraat etti fakat hakkında açılan davalar, soruşturmalar devam etti. Haziran 1983’te ailesiyle birlikte Büyükada Tepeköy’de bir eve taşındı. Aynı yılın Kasım ayında son duruşmasına katılmadığı Barış Derneği davası sebebiyle sekiz yıl hapse mahkûm edildi. 1984’te sahte pasaportla ülkeden ayrılmak zorunda kaldı ve Yunanistan üzerinden Paris’e gitti. Kızı ve eşi de kısa bir süre sonra ülkeden gizli yollarla ayrıldı. Böylece yazarın hayatında 1989 yılına kadar sürecek yeni bir dönem başladı.

1985’te Sorbonne Üniversitesi, Centre de Poétique Comparée’da daha önce Moskova’da tanıştığı Leon Robel ile Nâzım Hikmet üzerine yüksek lisans tezini tamamladı. 1986’da ressam Yüksel Aslan’la birlikte Fransızca olarak Anka dergisini çıkarmaya başladı ve Türkiye’ye dönene kadar on sayı yayımladı. Daha sonra derginin yönetimini Mevlüt Bozdemir’e devretti. Hakkında açılan davaların beraatle sonuçlanması üzerine Haziran 1989’da Türkiye’ye döndü. Yurtdışında eşiyle arasında başlayan anlaşmazlıklar ülkeye dönünce boşanma ile sonuçlandı. Türkiye’de sırasıyla Pendik Belediyesi’nde kültür danışmanı (1989-93); Simavi Yayınları’nda editör (1990-94); Türkiye Yazarlar Sendikası’nda (1995-99) genel başkan olarak çalıştı. 1998’de İstanbul Üniversitesi, Slav Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Rus Dili ve Edebiyatı bölümüne okutman olarak atandı. 1999’da ise İzmit Yüksek Öğretim Derneği Radyosunda edebiyat programları yapmakta olan Hülya İşbilir ile evlendi. İstanbul Üniversitesi’nde 2000’de “Rus Edebiyatında Puşkin Gerçekliği” çalışmasıyla doktor; 2002’de yardımcı doçent; 2003’te doçent unvanlarını kazandı. 2009’da ise İstanbul Üniversitesi’nden emekli olarak Beykent Üniversitesi, Mütercim-Tercümanlık (Rusça) bölümünde profesör olarak göreve başladı. 2012’den beri ise Aydın Üniversitesi Mütercim-Tercümanlık (Rusça) bölümünde öğretim üyesi olarak akademik çalışmalarına devam eder. 1995’den beri Cumhuriyet gazetesinde köşe yazarlığı yapmaktadır.

1981’de Asya-Afrika Yazarlar Birliği Lotus Ödülü’nü; 2002’de PEN Yazarlar Derneği, Dünya Şiir Günü Büyük Ödülü’nü; 2008’de İki Ağıt’la Enver Gökçe Şiir Ödülü’nü ve Rusya Federasyonu Uluslararası Puşkin Nişanı’nı; 2010’da Kabataşlılar Derneği Yılın En İyileri Ödülü’nü; 2011’de 14. Altın Portakal Şiir Sempozyumu Onur Ödülü’nü; 2014’te Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği, Aydınlanma Onur Ödülü’nü, Anton Çehov’un Vanya Dayı çevirisiyle Sanat Kurumu Tiyatro Ödülleri En İyi Çeviri ve Çehov’un Üç Kız Kardeş çevirisiyle Yeni Tiyatro Dergisi Emek ve Başarı Ödülleri, Türkçe’ye Katkı Ödülü’nü; 2016’da Eminescu Uluslararası Akademisi tarafından düzenlenen Uluslararası Şiir Festivali’nde Mihai Eminescu Nişanı ve Opera Omnia Ödülü’nü; Avrupa Homeros Şiir ve Sanat Madalyası Kurulu Ödülü’nü aldı. Ocak 2018’den itibaren UNESCO’yla bağıntılı “Avrupa Bilim, Sanat ve Edebiyat Akademisi” (Academié Européenne des Sciences, Arts&Lettres/AESAL) şaire akademi üyeliği verdi.

Eserleri Bulgarca, Sırpça, Macarca, Yunanca, İtalyanca, Azeri Türkçesi, İngilizce, İbranice, Çince, Ermenice, Flemenkçe, Fransızca, İspanyolca, Japonca, Kazakça, Letonca, Malayalamca, Romence, Rusça, Slovence dillerine çevrildi.

Ataol Behramoğlu, şiir, deneme, inceleme-araştırma, çeviri, antoloji, tiyatro, gezi, çocuk edebiyatı ve mektup türlerini içeren geniş bir yelpazede eserler verir. Bunlar içinde şiiri ayrı bir yere koymak gerekmektedir. Şiire olan ilgisi Çankırı’da çocukluk ve gençlik dönemlerinde başlar. İlk okuduğu, takip ettiği isimler Necip Fazıl, Sabahattin Ali, Orhan Veli, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Attila İlhan ve Cahit Külebi’dir. Lise yıllarında Orhan Kemal, Sabahattin Eyüboğlu ve Aziz Nesin’i okumaya ve Batılı şairleri tanımaya başlar. Romantik/simgeci akım başta olmak üzere edebi akımlarla ilgilenir. Panat Istariti, Ernest Hemingway, John Steinbeck, Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Stéphane Mallarmé, Paul Valéry ve Victor Hugo’nun eserlerini okur. Lise yıllarında yayımlanan “Melankoli”, “Leylaklarda Yitirdiğim”, “Mızıka”, Gerçeksiz Yaşam” gibi şiirlerinde ve ilk şiir kitabı Bir Ermeni General (1965)’de Garip, İkinci Yeni ve Attila İlhan etkisi vardır. “İstanbul”, “Bahar Şiiri”, “Sonbahar Ezgisi”ndeki günlük, sade ve anlaşılır üslûp Garip şiirini anımsatır. “Koşu”, “Hani Sevmek İçin Elleri”, “Sabiha”, “Kedi”de Attila İlhan’ın şiirsel üslûbunun izleksel yansıması görülür. Bu dönemde sıralama yöntemiyle mısra boyunun kısaltılması, anlamın kelimeye indirgenmesi, sözdiziminin değiştirilmesi, alışılmamış bağdaştırmaların kullanılması gibi şiir tekniklerinin dikkat çekmesi ,şairin İkinci Yeni etkisine girdiğini gösterir. Üniversite yıllarında TİP’e üye olduktan sonra Behramoğlu şiirinde tematik ve söylemsel bir dönüşüm başlar ve söylemi toplumcu gerçekçi hatta devrimci anlayışa evrilir. 1970’de yayımlanan Bir Gün Mutlaka adlı kitabıyla şair rüşdünü ispatlar. “Onun Türküsü’nü Guevara’nın”, Yıkılma Sakın”, “Yolculuk, Özlem, Cesaret ve Kavga Şiirleri” gibi şiirlerle başlayan bu serüven şiirlerin isimlerinden de anlaşılacağı üzere şairin önemli temsilcileri içerisinde yer alacağı Toplumcu-Gerçekçi şiirdir. Bu dönemde "Guevara”, “Neruda”, “Nâzım”, “Theodorakis”, “Salvador Allende”, “Mayakovski” gibi sol ideolojinin simgesel isimleri yer almaya başlar, Nâzım Hikmet, Ahmed Arif şiirlerinin etkileri izlenir ve İkinci Yeni söyleminden uzaklaşır. Ne var ki “Beyaz, İpek Gibi Yağdı Kar” gibi şiirlerinde hâlâ Garip şiirinin yansımaları devam eder. Mustafa Suphi Destanı (1979), Dörtlükler (1980) ve İyi Bir Yurttaş Aranıyor (1981)’da epik şiire yönelir. Aşk, doğa, yaşam, ölüm, çocuk sevgisi gibi temalarla şiirleri zenginleşir. Mustafa Suphi, TİP’in ilk merkez komitesi başkanıdır ve Ataol Behramoğlu’nu yaşamı, eylemleri ve ölümüyle derinden etkiler. Mustafa Suphi Destanı, Mustafa Suphi özelinde devrimci hayat felsefesini benimseyenler üzerine yazılmıştır. Eserin tamamlanması on yıla yakın bir zaman alır. 1984-89 yılları arasında yazarın hayatı memleketinden uzakta geçtiği için şiirlerinde derinden bir yurt özlemi hissedilir. Her zaman olduğu gibi İyi Bir Yurttaş Aranıyor, Bebeklerin Ulusu Yok’ta olduğu gibi sisteme eleştiri ve yergi devam eder. Sevgilimsin (1993)’den itibaren Ataol Behramoğlu’nun şiirleri kendi içinde tekrar evrilir. Bireyin iç dünyası odak noktası olmaya başlar. Genel olarak lirik söyleyişle aşk temi hâkimdir. Aşk İki Kişiliktir (1999)’te birey odaklı yaşam, ölüm, kadın ve aşk temleri hâkimdir. Kırık mısra düzeni Nâzım Hikmet şiirinin etkisi olduğunu düşündürür. Attila İlhan’ın etkileri anlatım düzeyinde hâlâ devam eder. Yeni Aşka Gazel (2002) simgesel olarak okumaya açıktır. Eserin genelinde bireysel temler hâkimdir. Şair sone ve gazel nazım şekillerini kullanır. İki Ağıt (2007), “Şili’ye Şiirler” ve “Sava’da Boğulan Türkler” olmak üzere iki bölümden oluşur. “Şili’ye Şiirler”e yenilerinin yanı sıra “Pablo Neruda”, “Salvador Allende’yi Dinlerken”, “14 Eylül 1973” ve “Kudurukluk” gibi eski şiirlerini de alır. “Sava’da Boğulan Türkler”, iltica ederken boğulan mültecilerin gerçek haberinden esinlenilerek kurgulanır. “Gecede Ölüm” gibi şiirlerinde kırık mısra kullanımı göze çarpar. Eserde toplumsal ve siyasal göndermeler ön plana çıkar. Hayata Uzun Veda (2008)’nın odak noktası şairin kendi benidir. Epik ve lirik söyleyişle mısralarda müzikalite yakalanır. Okyanusla İlk Karşılaşma (2008)’nın imajinatif dünyası zengindir. Tabiat temi mitik ve simgesel unsurlarla zenginleştirilir. 2012’de Cumhuriyet gazetesinin “Çizlenimler” ve “Cumartesi Yazıları” sütunlarında Kâmil Masaracı imzasıyla yazdığı dörtlüklerde, Ne Çok Hain (2017)’de halk şiirine yakın yalın ve açık söyleyiş hâkimdir. Şiirlerin siyasi göndermelerle toplumcu yönü ağır basar. Özlem ve Yaz: Foça Dörtlükleri (2016) ise şairin bir süredir yazlarını geçirdiği Foça üzerine yazılır. Sali Turan’ın çizimleri esere görsel bir tat katar. Yaşama sevincinin birey üzerindeki etkisi renkli imge dünyasıyla okuyucuya sunulur.

Şiir dışında Ataol Behramoğlu'nun deneme, araştırma/incelemeleri oldukça kapsamlıdır. Denemeleri edebiyat, kültür, sanat, birey-toplum, siyaset üzerinedir. Yaşayan Bir Şiir (1986) yazarın ilk deneme kitabıdır. Eserde yazarın poetikasının ve toplumcu şiirin temel dinamikleri; Yürüyüş, Halkın Dostları, Sanat Emeği, Adam Sanat, Yasak Meyve gibi dergilerin soruşturmalarına verdiği yanıtlar ve edebiyat polemikleri yer alır. İki Ateş Arasında: Sürgün Yazıları (1989)’nda yazar, aydın kimliğiyle yurt dışındaki yaşamından kesitler sunar, göçmen kültürünü anlatır. Nâzım’a Bir Güz Çelengi (1990) adından da anlaşılacağı üzere Nâzım Hikmet’in sanat anlayışı ve şiirleri üzerine hem yazarın hem de Isidor Ştok, Aleksandr Krivitki gibi isimlerin yazılarını içerir. Şiirin Dili-Anadil (1995) ve Mekanik Gözyaşları (1997)’nda Çağdaş Türk Edebiyatı'nın evreleri anlatılır. Şair, ekseriyetle toplumcu gerçekçi şair, roman ve öykücülerin sanat anlayışları hakkındaki düşüncelerini dile getirir. Kimliğim: İnsan (1999)’da yazarın Cumhuriyet gazetesinde 1995-97 yıllarında yayınlanan güncel politika, şiir, toplumsal meseleler ve felsefe üzerine yazıları yer alır. Başka Bir Açı (2000), Gerçeklik Duygusunun Kaybolması (2001) ve Kendin Olmak ya da Olmamak (2003)’ta birey odak noktasına alınarak evrensel düzlemde toplum, kültür ve güncel siyasi meseleler mercek altına alınır. Diğerlerine kıyasla Yeni Ortaçağın Saldırısı (2004), Sivil Darbe (2009) ve Yalancının Ampülü (2014)’nün siyasi eleştiri tonu daha yüksektir. Biriciktir Aşk (2005)’ta ise aşk, evlilik, cinsellik ve kadın temleri irdelenir. Son deneme kitabı Şiir Hayatın Neresinde, Şiir ve Şair Üzerine (2015)’de Türk ve dünya şiirinin önemli isimleri Ataol Behramoğlu’nun süzgecinden geçerek yorumlanır.

Yazarın inceleme kitapları Rus Edebiyatı Yazıları (XIX. ve XX. Yüzyıllar) (2001), Rus Edebiyatında Puşkin Gerçekçiliği (2001) ve Rus Edebiyatının Öğrettiği (2008) uzmanlık alanı olan Rus edebiyatı üzerinedir. Puşkin’den Gogol’a Gorki’den Pasternak’a Rus edebiyatının farklı dönemleri üzerine araştırmalarını içerir. Düşünce, şiir, tiyatro, roman ve öykü türlerinde çevirileri ekseriyetle Rusça’dandır. Dünya, Türk, Rus, Bulgar, Latin Amerika şiirleri üzerine ve müstakil tematik antolojileri bulunur.

Tiyatro oyunu olarak derlenen İyi Bir Yurttaş Aranıyor, Mustafa Suphi Destanı, Bebeklerin Ulusu Yok şiir kitapları dışında yazdığı tek oyun Lozan (1993)’dır. Tür olarak açık biçim oyundur ve Lozan Barış Antlaşması’nın emperyalizmle ilişkisini irdeler. Tiyatrolarında genel olarak toplumcu bakış hâkimdir.

Yzarın eser verdiği bir diğer tür gezi yazılarıdır. Başka Gökler Altında (1996) şairin yurt dışı gezilerinin izlenimlerinden oluşurken; Yurdu Teninde Duymak (2008)’ta çoğunlukla yurt içinde Halûk Çetin’le birlikte 1994’tan itibaren yaptığı şiir-müzik dinletilerinin anılarını okuyucuya sunar. Benim Prens Adalarım (2010) ise İstanbul’un Avrupa kültür başkenti olması dolayısıyla hazırlanan armağan seri kapsamında özellikle yazarın Büyükada üzerine yazdığı denemelerden oluşur.

Çocuk edebiyatı üzerine yazarın çeviri, derleme ve telif olmak üzere şiir, masal ve hikâyeleri bulunur.

Ataol Behramoğlu’nun arkadaşları İsmet Özel, Metin Demirtaş ve kardeşi Nihat Behram’la birbirlerine yazdıkları mektuplar sırasıyla Genç Bir Şairden Genç Bir Şaire Mektuplar (1995), Şiirin Kanadında Mektuplar (1997) ve Yeniden Yaratılmanın Çoşkusuyla: Mektuplar (2015)'dır. Eserler, şairin kişisel hayatı ve dönemini yakından gözler önüne serer.

Ataol Behramoğlu'nun sanat anlayışı günümüze değin Garip şiirinden Toplumcu-Gerçekçi şiire kadar biçim ve içerik olarak her ne kadar evrilse de toplumcu söylem her zaman ön plandadır. Bunun yanı sıra bireyin iç dünyası, aşk, kadın, ölüm vb. temler şairin yaratıcı beniyle estetik biçimde yorumlanır. Farklı türlerde çok yönlü eserler veren yazar sade, akıcı ve anlaşılır üslûbuyla geniş bir okuyucu kitlesine hitap eder.