Madde Detay

İstanbul’da doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Asıl adı Mehmed’dir. Cem'î Efendi ve Mehmed Cem'î Efendi olarak tanındı. Medrese eğitimi görerek mülâzım oldu. Kırk akçelik medreseden mazul olduktan sonra bazı kasaba ve beldelerde müderrislik ve kadılık yaptı. Erdemi ve olgunluğuyla tanındı. 1070/1659-1660’ta vefat etti (Özcan 1989: 661; Çapan 2005: 141; Abdülkadiroğlu 1999: 56; Akbayar 1996: 393; Cunbur 2002: 435). Eserinden, Sırbistan’ın Öziçe Kalesi’nde elli beş ay süren bir sürgün hayatı yaşadığı ve sonra Sultan IV. Murad tarafından bağışlandığı, Ümmühânî isminde bir kızı olduğu ve kızının 1058/1648-1649’da vefat ettiği anlaşılmaktadır (Toker 2005: 149).

Dîvân: Cem‘î’nin bilinen tek eseridir. Divan’ın Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail Efendi Bölümü Nr. 432/1, Topkapı Sarayı Müzesi Revan Kütüphanesi Nr. 794, Topkapı Sarayı Müzesi Revan Kütüphanesi Nr. 795/4, Nuruosmaniye Kütüphanesi Nr. 4220/3 ile 4959/8, Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü Nr. 210, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nr. 469/3 ile 780/4-6 (Toker 2005: 150) ve Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi Yazmaları, Nr. 689/1 (Arslan 2012: 434)’de kayıtlı dokuz nüshası bulunmaktadır. Cem‘î Divanı’nda 23 kaside, 4 mesnevî, 1 terkib-i bend, 1 terci-i bend, 1 tahmis, 2 tesdis,149 gazel, 13 kıt‘a, 35 matla bulunmaktadır. Divan, mesnevî seklinde kaleme alınan bir tevhit ile baslar. Yine mesnevî seklindeki na‘tten sonra kasideler sıralanır. Kasidelerden ikisi na‘ttir. Kasidelerden biri Sultan IV. Murad, üçü Şeyhülislam Yahya Efendi, üçü Sadru’l-Ulemâ Hüseyin Efendi, beşi Allâme Seyhî Efendi için kaleme alınmıştır. Sekizer beyitlik yedi bentten oluşan terkib-i bend, Hz. Hüseyin mersiyesidir. Tahmis ise Allâme Seyhî Efendi’nin “şimdi” redifli gazeline yapılmıştır. 29 tarih kıt‘asından biri Farsça'dır ve kendi kızının vefatı üzerine söylenmiştir. Tarihlerden ikisi Revan, ikisi Bağdat, biri Azak, biri de Girit fethi içindir. Sultan İbrahim ve Sultan IV. Mehmed’in cülûsu ile Sultan IV. Murad’ın vefatına dair birer tarih bulunmaktadır. Cem‘î Divanı’ndaki mesnevîlerden biri tamamen tasavvufî mahiyette kaleme alınan 91 beyitlik bir Sâkî-nâme’dir. Diğer mesnevî ise Şeyh Mahmud’a verilen bir tezkiredir (Toker 2005: 150). Sakiname’nin bir nüshası “Sâkînâme-i Cem‘î” adıyla İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nr. T. 4097’da kayıtlıdır (Arslan 2012: 434). Divan üzerine bir yüksek lisans (Koparan 1995) çalışması yapılmıştır. Sâkînâme’si  Mehmet Arslan (2012) tarafından yayımlanmıştır.

Cem‘î, bir takım hatalar olmakla birlikte, aruzu başarıyla kullanmıştır. Klâsik Türk edebiyatının genel kafiye anlayışına hâkim olan şair, kafiyeyle birlikte redife de önem vermiş ve redif olarak genellikle Türkçe fiilleri tercih etmiştir. Şairin devrinde epeyce tanındığı şiirlerinden, şiirlerine yapılan tahmislerden, tezkirelerde şiirlerine verilen yerden anlaşılmaktadır (Cunbur 2002: 435; TDVEA 1977: 40). Şiirlerinde coşkun bir söyleyiş ve canlı bir hayat tarzı dikkatleri çekmektedir. Cem‘î’nin divan edebiyatına ait bütün malzemeyi rahatça kullanarak kendi hünerini ortaya çıkaran kudretli bir şair olduğu söylenebilir (Toker 2005: 161). 

Abdülkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdetü’l-Eş’âr. Ankara: AKM Yay. 56-61.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ ,Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 393.

Arslan, Mehmet (2012). Sâkî-nâmeler. İstanbul: Kitabevi Yay. 434-436.

Âsım. Zeyl-i Zübdetü'l-Eş‘âr. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi. TY 1711. vr. 3a-3b.

Cunbur, Müjgân (2002). “Cem'î”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 2. Ankara: AKM Yay. 435.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 141-147.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu, T. Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 87.

Kayabaşı, Bekir (1997). Kâfzâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş‘âr’ı. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi. 217.

Koparan, Birgül (1995). Cem’î, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Divanının Tenkitli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 159-160.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay. vr. 173b.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Şakaik-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri, Vekâyiü’l-Fudalâ. İstanbul: Çağrı Yay. 661-663.

Toker, Birgül (2005). “Cem’î, Hayatı, Divanı ve Edebî Şahsiyeti” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (17): 147-160. http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s17/toker.pdf [erişim: 04.03.2014]

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977).  “Cem‘î Mehmed”. C. 2.  İstanbul: Dergâh Yay. 40.

Sâkî-nâme’den

Gel ey sâkî-i bezm-i mestân-ı ‘aşk

Tarab-senc-i sahbâ-perestân-ı ‘aşk

 

Kılup ber-taraf kâlbüd sıkletin

Hemân idelüm yine cân sohbetin 

O sohbet ki ser-cümle rûhânîdür

Konuk sofrası hâle meh nânıdur 

 

Anun rûh-ı kudsî ser-efgendesi

Pes-i perdede zühre sâzendesi

 

Simâtında sîmîn tabaklar hemân

Virür cûya düşmüş semenden nişân

 

Yanından zübâb-ı şeb itmez güzer

Meges-rânı şehper-i bâz-ı seher

 

Çü mürgân pâ-beste anda kimi

Degül üft ü hîfz-i harîfân tehî

O bir sayd-gâh-ı pür-evhâmdur

Kadeh bezmde dâne vü dâmdur

 

Gel ey sâkî-i câm-âşûb-ı hîz

Çeküp şu ‘le-i bâdeden tîg-ı tîz

 

Hızır-veş o tîg ile bî-vehm ü bâk

Hıred tıflın eyle şu denlü helâk

 

K’anun ser-te-ser bestesi bir zamân

Ola hayret-efzâ-yı Mûsâ-yı cân

 

Açup sîm bâzûlarun bî-ta‘ab

Gel ey sâkî kıl meclisi pür-tarab

 

Ki âgâz idüp devre çarh-ı ferah

Döne necm-i dünbâle-dâra kadeh

 

O meclis güzer-gâh-ı hurşîddür

O yer tekye-i ehl-i tecrîddür

 

Duhûl eyleyen ana ‘uryân olur

Nesîmî gibi cümle kurbân olur

 

O meclis olup reşk-i havz-ı cinân

Surâhî kenârında serv-i çemân

 

O serv-i sehîden çü tûtî seher

Kadeh gülşen-i ‘îşe pervâz ider

 

O bezmün meyi hayret-engîzdür

Güneş anda bir câm-ı leb-rîzdür

 

Anun cur ‘âsıyla tolar taşt-ı mâh

Anun dürdidür zâhir olan siyâh

O bezme duhûl itse ehl-i hüner

Surâhî gibi secde-i şükr ider

 

Surâhî vü câmı anun subh-dem

Olur remz-gûyâ-yı “Nûn ve’l-Kalem”

 

Felek subh ile sâgar-ı pür-‘arak

Meh ü mihr anda tabak-ber-tabak

 

Melek anda hayrân u güm-kerde hûş

Felek bir sebû-yı melâ’ik-nukûş

 

Surâhî k’ola ser-be-zânû-yı câm

Virür şevk-i güm-nâm-ı câmdan peyâm

 

Habâb-ı meyi necm-i mes‘ûddur

Surâhîsi hem-lahn-ı Dâvûddur 

 

O rengîn sadâya olup gûş-zen

Felâtûn o meclisde açmaz dehen

 

O nagmeyledür gerdiş-i âfitâb

O nagmeyledür bendeki sûz u tab

…

Dil-i Cem‘î-i zârı mestâne kıl

Ana nefs-i hod-râyı bigâne kıl

…

(Arslan, Mehmet (2012). Sâkî-nâmeler. İstanbul: Kitabevi Yay. 434-436.)

Gazel

Cisr-i seyl-âb-ı gamı câm-ı musaffâ ile geç

Öyle cây-ı hatarı esb-i sebük-pây ile geç

Mevc-hîz olmadın ey dil dahi deryâ-yı melâl

Anı bir himmet edip zevrak-ı sahbâ ile geç

Hâne-i cân-ı ‘adüvv reşkile sûzân olsun

Dergehinden o yalın yüzlü dil-ârâyıla geç

Cem‘ edip yanına yârân gam u endûhu

Der-i cânâneden ey dil yürü âlâyıla geç

Cem‘iyâ kûçe-i hummâra yolun ugrarsa

Pîş-i mestâneden âdâb u medâr ile geç

(Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 145-146.)