Madde Detay

Adı Ahmed Cevdet’tir. İstanbul’da doğdu. Recâî-zâde Cevdet sanıyla tanınmaktadır. Reîsü’l-küttâb Mehmed Recâî Efendi’nin torunudur. Babası şair İbrâhîm Münîb Efendi’dir. Dîvân’ının Milli Kütüphane 85 numaradaki nüshasında, şairin dedesinin babası Borlulu Halîl Ağa’ya kadar uzanan bir soy ağacı yer almaktadır (Dîvân, vr. 1a). Ahmed Cevdet’in tahsil hayatına dair kaynaklarda ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Ancak eserlerinden zamanın ölçüleri içinde iyi bir tahsil görmüş olduğu anlaşılmaktadır. Fatîn, Arapça ve Farsça öğrendiğini, eğitiminin ardından Bâb-ı Âlî Dâhiliye Kalemi'ne memur olarak girdiğini söylemektedir (1271: 47). Cevdet, bu görevdeyken İstanbul’da çıkan bir veba salgını sonucu 1247/1831 yılında genç yaşta vefat etti.

Recâî-zâde Ahmed Cevdet’in eserleri şunlardır:

1. Nevâdirü’l-Âsâr fî Mütâla’ati’l-Eş’âr: Ahmed Cevdet Efendi’nin en hacimli eseridir. Beyit derlemelerinden oluşmaktadır. Şairin edebî zevkinin mahsulü olarak ortaya çıkmış bu derleme eserde, divan edebiyatının değişik yüzyıllarda yaşamış şairlerinden seçmeler yapılmıştır. Muhtelif divan ve mecmualardan seçilerek elif-bâ üzere tertiplenmiş dört binin üzerinde beyti ihtiva eden Nevâdirü’l-Âsâr, Recâî-zâdelerin konağında yapılan toplantılarda okunan beyitlerden ortaya çıkmış bir eserdir. Kitabı derleyen ve neşreden Recâî-zâde Cevdet’in kardeşi Mustafa Sâmil Bey (ö. 1256/1840)’dir. Mustafa Sâmil Bey, eseri ağabeyinin vefatından sonra neşretmiştir (Nevâdirü’l-Âsâr 1846: 3; Kurnaz-Tatcı 2000: II/129). Eser, Bulak’ta 1256/1840 yılında 179 sayfa hâlinde nesta’lik hat ile basılmıştır. Nevâdirü’l-Âsâr’ın metni, bugünkü harflerle yayımlanmıştır (Abdülkadiroğlu-Sarı 1998).

2. Zînetü’l-Mecâlis: Bir mısra derlemesidir. Mündericâtında 1060 civarında seçilmiş mısra vardır. Elif-bâ tertibi üzerine sıralanmıştır. Bu eser, derleyenin vefatından sonra İstanbul’da 1258/1842 yılında Dîvân-ı Hâlet Efendi sonunda 30-71. sayfalar arasında basılmıştır. Eserde numaralanmış 1025, numara dışı 42 olmak üzere toplam 1067 mısra vardır. Zînetü’l-Mecâlis’in metni, bugünkü harflerle yayımlanmıştır (Abdülkadiroğlu 1994).

3. Dîvân-ı Cevdet: Eser, Küçük bir Dîvân’dır. Tamamı 998 beyit olan Dîvân’ın bilinen dört yazması vardır. 1. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 807, 32 vr. 2. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 2847, 33 vr. 3. Millet Kütüphanesi AE Mnz, Nr. 84, 33 vr.; 4. Millet Kütüphanesi AE Mnz Nr. 85, 37 vr.  Dîvân’da bir münacat, bir ramazaniye, bir bahariye, iki manzum mektup, üç muhammes, bir terkîb-i bend, bir müsemmen, üç tazmin, iki tahmis (biri nâ-tamâm), terci’-i bend, on tarih, bir müstezad, bir şarkı, bir beyt-i müşterek, 24 gazel (sekizi nâ-tamâm), bir şarkı ve müfredler bulunmaktadır.

Ahmed Cevdet Efendi, son dönem divan şairlerindendir. Fatîn, şairi her vechiyle övülmeye layık ve her hususta akranına fâik, müdekkik bir şair olarak nitelendirmektedir. Âşıkâne ve hikemî tarzda şiirleri bulunmaktadır. Şairin farklı asırlara ve şairlere ait şiirlerden derlemiş olduğu Nevâdirü’l-Âsâr ve Zînetü’l-Mecâlis isimli eserleri, onun edebî zevkini göstermesi bakımından önemlidir.

Abdülkadiroğlu, Abdülkerim (1994). Zînetü’l-Mecâlis. Ankara: THK Matbaası.

Abdülkadiroğlu, Abdülkerim, M. Sarı (1998). Nevâdirü’l-Âsâr fî Mütâla’ati’l-Eş’âr. Ankara: Anıl Matbaası.

Abdülkadiroğlu, Abdülkerim, M. Sarı (2009). “Külliyât-ı Recâî-zâde Ahmed Cevdet (Nevâdirü’l-Âsâr, Zînetü’l-Mecâlis, Dîvânçe)”. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi  (39): 323-333.

Ahmed Cevdet (1256). Nevâdirü’l-Âsâr fî Mütâla’ati’l-Eş’âr. Bulak.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü’l-Eş’âr. İstanbul: İstihkâm Alayları Litografya Destgâhı.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri. C. II. Ankara: Bizim Büro Basımevi.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I. Ankara: Bizim Büro Basımevi.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmânî. C. II. İstanbul: Matba’a-i Âmire.

             Recâî-zâde Ahmed Cevdet. Dîvân-ı Cevdet. Millet Kütüphanesi. AE Mnz. Nr.  85. vr. 1a.

Şemdeddîn Sâmî (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. C. III. Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Şeyhülislam Ârif Hikmet. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Millet Kütüphanesi. AE Tarih. Nr. 789. vr. 13a.

Gazel

Âteş-i aşkınla bir âh eylesem dünyâ yanar

Yalınız dünyâ degil bir demde mâ-fîhâ yanar

Dün gece aldım fetîli şem'-i hüsn-i yâr ile

Ba’dezîn fânûs-ı gamda bu dil-i şeydâ yanar

Ben yanarken âteş-i seyyâle sundı destime

Yangına kundak bırakdı ol mehim hâlâ yanar

Şu’le-i âhım şerer-pâş-ı cihân olsa n’ola

Hâne-i kalbim tutuşdı şimdi ser-tâ-pâ yanar

Bir kızıl bayrâm idüp uşşâkı kurbân eylemiş

Geldi yalın tîg o meh-rû âfitâb-âsâ yanar

Âteş aldı hâl-i bârûtun görüp dil âkıbet 

Sardı artık sardı yangın bacayı itfâ yanar

Eyledi bir yan bakışla bendesin ol meh çerâg

Cevdetâ bu iltifâta düşmenim ammâ yanar

Gazel

Mâcerâ-yı eşkimi pek ter geçer mâdâm su

İdemez bahr-ı muhîtin şerhini itmâm su

Çeşm-i giryânım gibi hor hor akar kim itmede

Aksaraylı bir perînin vaslına ikdâm su

Her yek oglan eylemez sîr-âb-ı taksîm-i ezel

Nûş ider bu çeşmeden ölçüyle hâs u âm su

Havzına bu gülşenin fıskiyyesi denk olmadı

Nâfile fevvâre koydı başına sersâm su

Der-kenâr itmek içün ol nev-bahâr-ı işveyi

Semt-i Sa’dâbâd’a yaydı bir yeşil ihrâm su

Sûy-ı vasla köprü kurdı selsebîl-i şevkden

Virmedi devrân geçid kaldı yine nâ-kâm su

Katrenin cây-ı kararı âkıbet bahr oldıgın

Fehm iden dil-teşne-i feyze ider ikrâm su

Meylin ol serv-i revânın sûy-ı agyâra görüp

 Eylemişmiş yaş zebân-ı hâl ile îhâm su

Gündüz ağlar gece çağlar dagda hecr-i yâr ile

Âşık-ı sad-kadr itmez bir nefes ârâm su

Çünki dönmez âsiyâb-ı kâm ber-vefk-i murâd

Ben gibi olsa n’ola dünyâda pür-âlâm su

Zabt idüp tûfândan târîh-i devr-i âlemi

Mâverâ’ü’n-nehr’e dek sürsen ider i’lâm su

Hep sükûnetdir su gibi cûş u hurûş nahvetin

Geh akar gâhî turur göllerde bir eyyâm su

Aşk ile Ferhâd-veş daglar başın cây eyleyüp

Dögünür taşlarla Cevdet şimdi subh u şâm su

(Recâî-zâde Ahmed Cevdet. Dîvân-ı Cevdet. Millet Kütüphanesi. AE Mnz. Nr. 85. vr. 21a, 21a-29b.)