Madde Detay

Biyografik kaynaklara göre Türk edebiyatında Sıdkî mahlasını kullanmış 22 şair bulunmaktadır. Bunların altısı âşık ya da tekke şairi olup 16’sı klasik tarzda şiir yazmıştır. Klasik estetik dairesinde şiir yazanlardan dördü 16.yy, üçü 17.yy, dördü 18.yy, beşi 19.yy.da yaşamıştır. Biyografik kaynaklarda yer alan Sıdkî mahlaslı şairlerden hiçbiri Murâdhan-zâde Ebûbekir Sıdkî değildir.

Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri’’nde, Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi kaynak gösterilerek, aktarılan bilgi dışında Murâdhân-zâde Ebûbekir Sıdkî’nin hayatı hakkında bilgi bulunmamaktadır. 18.yy.da yaşamış olmakla birlikte, doğum ve ölüm tarihi kesin olarak belli değildir. Murâdhânlı-zâde Bekir/Ebubekir Sıdkî olarak tanınan şair, Trabzonludur. Şairin Hekimoğlu Ali Paşa hakkında yazdığı kıta dolayısıyla -Ali Paşa’nın 1751’de Trabzon valisi olduğu ve 1758 yılında öldüğü dikkate alındığında- 18.yy. şairlerinden olduğu çıkarımı yapılmaktadır (Yüksel, 1993: 59-60).

Sıdkî’nin mensup olduğu Muradhanlı ailesinin kökleri, III. Mehmed (salt. 1595-1603) zamanının isyancı Celâlî gruplarına dek uzanır (Şakir Şevket, 2001: 119). Bu isyanları neticesinde aile, bir süre Trabzon valiliğini ele geçirmiştir (Goloğlu, 1975: 55). Kuyucu Murad Paşa’nın 13 yıl süren Celâlî isyancılarıyla mücadelesi sonucunda ailenin bir kısmı öldürülmüş, bir kısmı Acem ülkelerine gitmiştir. Ailenin sağ kalan fertleri, yine aynı aileden Trabzon mutasarrıfı Ali Paşa ve iki kardeşinin isyancı birliklerine katılmalarından dolayı Bayburt ovasında Kuyucu Murad Paşa ile girdikleri mücadelede öldürülmüşlerdir (Şakir Şevket, 2001: 119; Uzunçarşılı, 2003: 110).

Sıdkî’nin memleketi olan Trabzon, 18.yy.da Osmanlı Devleti’nin çevre şehirlerde ihtiyaç duyduğu askerî malzeme için önemli bir ikmal bölgesidir. Döneme ait bir buyrulduda Karadeniz kalelerine yardım etmesi istenen kişiler arasında Trabzon kadısı, ulema, dergâh-ı yeniçeri ağası ve gümrük emininin yanı sıra Muradhanlı-zâde Bekir (Sıdkî)’in de adı geçer (Trabzon Şer’iye Sicilleri 1932/89-2’den akt. Yürük, 2016: 37). Bu da Sıdkî’nin 18.yy.da devlet merkezi ile irtibat hâlinde ve Trabzon’un önde gelen kişilerinden biri olduğunu düşündürmektedir.

Sıdkî’nin Muradhanlı-zâdelere mensubiyeti dışında ailesi hakkında başka bilgi yoktur. Ancak 18.yy. Trabzon’da ticari hayatının canlılığının da göstergesi olan hanlar arasında “Muradhan-zâde Mahzeni” ya da “Muradhan-zâde Ebubekir’in Zevcesi Hanı” olarak kayıtlı Trabzon-Sirkeciler’de bir handan bahsedilir. Bu da Sıdkî’nin han yaptıracak kadar varsıl bir kadınla evlendiğini işaret etmektedir. Dönemin yöneticileri arasında zaman zaman görülen çok eşliliğin bir örneğini gösteren Sıdkî, tereke kayıtlarına göre üç eşlidir (Öksüz, 2004: 251, 454)  ve hangi eşinin söz konusu hanı yaptırdığı belli değildir.

Sıdkî’nin divan ya da divançesi de yoktur. Milli Kütüphane Yazmalar Kataloğu’nun 7. cildinde 06 Mil. Yz. Cönk 53 numarada kayıtlı cönk içinde Sıdkî’ye ait 42 şiir yer almaktadır. Bugün için Murâdhân-zâde Ebûbekir Sıdkî’nin bilinen eserleri bu cönk içinde yer alan şiirleridir (Yıldız 2019).

Sıdkî -tespit edebilen az sayıdaki şiirine göre- kendi yaşadığı dönem olan- 18.yy.da görülen sebk-i Hindî dışındaki klasik, mahallî ve hikemî üslûbun etkisiyle şiirler yazmış bir şairdir. Sıdkî bir taraftan Nâbî’nin izinde giderek toplumsal eleştiri içerikli şiirler yazmışken diğer taraftan gemicilik terimlerine yer verdiği gazeller kaleme almış ve kimi gazellerinde ise yerel olana yer verme çabası içinde olmuştur.

Sıdkî kimi zaman yerel renkleri şiirine dâhil etme yönünde bilinçli bir çaba içindedir. Fakat bu konuda da zarafet dairesinde kalmayı başaramamıştır. Bazen de Nâbî’yi hatırlatan kurumlardaki bozulma, kişilerdeki ahlaki yozlaşmadan bahsederek sosyal eleştiri içerikli şiirler yazmıştır. Ancak bu şiirlerinde Nâbî kadar başarılı olduğu söylenemez.

Goloğlu, Mahmut (1975). Trabzon Tarihi. Ankara: Kalite Matbaası.

Hacısalihoğlu, Mehmet (2014). Trabzon’da Ayanlık Mücadelesi: Hacısalihzâde Hasan Ağa, Ömer Ağa ve Büyük Ali Ağa (1737-1844). Trabzon: Serander Yay.

MKYK (2002). Milli Kütüphane Yazmalar Kataloğu. Ankara: KB Yay.

Öksüz, Melek (2004). 1746-1789 Tarihleri Arasında Trabzon’da Sosyal ve Ekonomik Hayat. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Şakir Şevket (2001). Trabzon Tarihi. (hzl. İsmail Hacıfettahoğlu). Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yay.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2003). Osmanlı Tarihi. C. 3/1. Ankara: TTK Yay.

Yıldız, Ayşe (hzl.)(2019). Muradhân-zâde Ebûbekir Sıdkî ve Şiirleri. Ankara: Grafiker Yay.

Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri. Trabzon: Yunus Dergisi Yay.

Yürük, Emre (2016). “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Etkin Bir Ayan Ailesi: Şatırzadeler”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 23:(29-42).

Gazel

Elâ yâ eyyuhe’s-sâkî edir ke’sen ve nâvilhâ

Sana ben mübtelâ oldum eger bilmez isen bil hâ

Revâ mıdır firâkınla beni bu rütbe ağlatman

Hele gel gözlerim yaşın bu def’a lutf edip sil hâ

Yıkıldı kalb-i ‘âşık gibi mey-hâne harâb oldu

Anı ta’mîr eder yok mu ‘aceb bir hân-ı ‘âdil hâ

Çıkıp kürsîye korkutma bizi dûzah ile vâ’iz

Nice ki ‘ömrümüz vardır severiz dil-beri bil hâ

Hayâl-i zülf-i yâr ile perîşân eyledim ‘aklım

Kaçan kim ‘ârızın üzre olur o haste kâkül hâ

Sakın sen çıkma şeyhin tekye-i rây-ı rızâsından

Eger kim Sıdkiyâ sende bu bâbda varsa ‘âkıl hâ

(Yıldız, Ayşe (2019). Muradhân-zâde Ebûbekir Sıdkî ve Şiirleri. Ankara: Grafiker Yay. 58-59.)

***

Gazel

Şimdi halkın i’timâdı ‘akladır tedbîredir

Benim ancak i’tikâdım Hakkadır takdîredir

Ehl-i Hakkın dinlemezler sözünü ahmak deyü

‘Âlemin meyl-i derûnu hayl ile tezvîredir

Degme bir da’vâ görülmez şer’ ile şâhid ile

Ara yerde iş gören rüşvet ile tezkeredir

Birine sordum ne verdin hüccet içün kâziye

Dedi bir batman yağ ile bir tulum peynîredir

‘Âlemi kasdı kavurdu yedi içdi doymadı

Kâzinin karnı sanasın bir takım tenceredir

Erişe semtin gözedir yağ ile bala bakar

Rüşvet enbârında ‘aynı gözlere penceredir

Kalmamış anı tasarruf etmedik kimse meger

Ben sanırdım kahbe zen dünyâ [velî] bâkîredir

Herkese olur tasarruf bize istiğnâ eder

Fâhişe sanki benimle belki süd hem-şîredir

Zeyd ü ‘Amrın üstüne elzem degil aslâ bu hâl

Kâzi ile müfti ile vâliye vezîredir

Sıdki şerh etdi sanasın Nâbi’nin Hayriyye’sin

‘Asra göre kem degildir ‘aynı bir nazîredir

(Yıldız, Ayşe (2019). Muradhân-zâde Ebûbekir Sıdkî ve Şiirleri. Ankara: Grafiker Yay. 61-62.)