Madde Detay

Doğum tarihi ve yeri hakkında kaynaklarda farklı bilgiler bulunan Sadeddin Nüzhet’in tam adı Hüseyin Sadeddin Nüzhet Ergun’dur. 1899’da (Vassaf 2015: I/476, Kara 2003: 52, Bektaş 1995: 299) Üsküdar’da veya 1901’de (Yazar 1999: 271, Necatigil 1995: 132, Öztuna 1990: 260, Şehsuvaroğlu ve Gökman 1976: 3,) Bursa’da doğduğu ifade edilen Sadeddin Nüzhet, tanınmış bir aileye mensuptur. Babası Yemen’de vefat eden Kolağası Ali Efendi, annesi Yenişehir Fener Sadi Dergâhı şeyhi şair Mehmed Vehbi Efendi’nin kızı Sadiye Hanım’dır. Annesinin soyu tamamen tarikat ehli olup, dayıları şeyh Lütfi, Ferit ve Muhiddin Efendilerin divanları mevcuttur (Şehsuvaroğlu ve Gökman 1976: 3).

Babasını çok küçük yaşta kaybetmesi kendisi üzerine büyük bir tesir bırakırken anne tarafından akrabaları onun yetişmesinde etkili olmuştur (Yazar 1999: 271). Dayısı Üsküdar Hallaç Baba Dergâhı şeyhi Ahmet Ferit Efendi vefat edince şeyhlik, erkek çocuğu olmadığı için küçük yaşta Sadeddin Nüzhet’e geçmiştir (İnal 1999: IV/2020). Kendisi yedi yaş civarında olduğu için dergâhın şeyhliğini bir süre Yahya Efendi ile Ali Fakri Efendi vekâleten yürütmüştür.

Tahsiline Arapça ve Farsça öğrenerek başlayan Sadeddin Nüzhet, önce Üsküdar Ravza-i Terakki Mektebini daha sonra da Üsküdar Sultanisini bitirmiştir (Soysal 2005: 613-614). Sıkıntılarla geçmesine rağmen yüksek öğrenimini ise Darülfünun’da edebiyat bölümünde tamamlamıştır (Şehsuvaroğlu ve Gökman 1976: 3). 1921’de imtihan edilerek şeyhliğe liyakati tasdik edilmiş, 1925’te tekkeler kapatılıncaya kadar dergâhın asaleten postnişini olmuştur (Öztuna 1990: 260). Hatta bu husustaki ilmi ve istidadı Sadiyye tarikatı ile de sınırlı kalmamış daha sonra Nakşiyye ve Rufaiyye tarikatlarından da hilafet almıştır (Vassaf 2015: I/477).

Tekke ve dergâhların kapatılması üzerine şiir ve musiki ile olan yakınlığı nedeniyle öğretmenlik mesleğine girerek Konya Muallim Mektebi, Konya Lisesi ve Orta Muallim Mektebi, Erenköy Kız Lisesi, Kadıköy Erkek Lisesi, Haydapaşa Lisesi gibi kurumlarda edebiyat öğretmenliği yapmıştır (Kara 2003: 53).

İkinci Dünya Savaşı yıllarında isteyen memurların Anadolu’ya gidebileceklerine dair ihtiyati karar üzerine ailesi ile birlikte Çankırı’ya gitmiştir. Bu hususta hem ailesinin güvenliğini hem de kendi sağlık sorunlarını göz önünde bulundurmuşsa da bu değişiklikle sağlığı düzelmemiş, ayrıca annesini de kaybetmiştir (Koçu 1968: IX/5179). 1943’te İstanbul’a dönüşünde Hasan Ali Yücel tarafından Beyazıt Devlet Kütüphanesi müdürlüğüne atanan Sadeddin Nüzhet’in mücadelesi burada da sürmüş, öğrenciliğinde dahi bu sıkıntıları yaşamış olan (Tarlan 1976: 8), müdürlüğü esnasında ince ruhlu olmasından ötürü çok hırpalanan, çalışmalarını tamamlamak için yeteri kadar mesai dahi bulamayan (Gökmen 1976: 501) Sadeddin Nüzhet; bu vazifeyi hakkıyla yapmanın ağırlığını taşımak zorunda kalmıştır (Soysal 2005: 615).

Verem hastalığından ötürü Validebağı Prevantoryumuna yatırılan Sadeddin Nüzhet, 25 Nisan 1946’da genç yaşta vefat etmiştir (Kara 2003: 54).

Edebiyat hayatına gençlik yıllarında Milli Mecmua’da Şeyh Hüseyin Sadeddin imzasıyla gazeller yayımlayarak başlayan Sadeddin Nüzhet (Taşkesenlioğlu 2018: 320-330), daha sonra Hakimiyet-i Milliye, Babalık, Kervan, Yeni Fikir, Kurun, Gençlik, Çınaraltı, Halk Bilgisi Haberleri, Türklük gazete ve dergilerinde çeşitli yazılar yazmıştır (Bektaş 1995: 300). Şiirlerinin yanı sıra bu gazete ve mecmualarda yayımladığı yazıları hem tasavvufi hem de edebiyat araştırmacısı kimliğini ortaya koymaktadır (Özlük 2008: 37-171; Üzümcü 2015: 113-114; Varlık 2013: 240).

Edebiyat tarihi üzerine öğretmenlik yıllarında çalışmaya başlamış, halk şiirinden divan edebiyatına ve çağdaş Türk edebiyatçılarına kadar geniş bir çerçevede çalışmalarını sürdürmüştür (Okutan 2003: 384). İsmi, edebiyat tarihi çalışmalarında Âgâh Sırrı Levend, Ahmed Hamdi Tanpınar, Mustafa Nihat Özön ve İsmail Habib Sevük ile birlikte anılan Sadeddin Nüzhet (Banarlı 1998: II/1265), Köprülü’den sonra Türk edebiyat tarihi sahasında yetişen en büyük âlim olarak görülmüştür (Öztuna 1990: 261).

Türk edebiyatının farklı sahalarında derleme ve incelemeler yapan Sadeddin Nüzhet, pek çok önemli şahsiyetin biyografisini de kaleme almıştır. Aka Gündüz, Ali Canip, Ali Nihad, Aşık Ömer, Baki, Cenap Şahabettin, Fehim-i Kadim, Gevheri, Hatayi, Hengami, Karacoğlan, Gedai, Kâtibi, Kuloğlu, Mevlana, Namık Kemal, Neşati, Pir Sultan Abdal, Rami Paşa, Samih Rıfat, Süruri, Şeyh Galib, Şeyhülislam Bahayi gibi onlarca edebi değerin hayatı ve eserlerini kitaplaştırmış; bununla da yetinmeyerek Bektaşi Şairleri, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı, Tanzimata Kadar Muhtasar Türk Edebiyatı Tarihi ve Numuneleri, İstanbul’da Medfun Meşahire Ait Mezar Kitabeleri gibi derleme eserler de vücuda getirmiştir (Akgün 2008: 13-83).

Sadeddin Nüzhet’in çok yönlülüğünü gösteren, alanının nadide eserlerinden biri olan Türk Musikisi Antolojisi ise tamamlanamamış olmasına rağmen binlerce güfteyi bir araya getiren eşi bulunmaz bir hazine (Öztuna 1990: 261) olarak kabul edilmiştir. İlm-i Tasavvuf ise henüz 22 yaşında neşretmeye başladığı Tasavvuf Tarihi’nin ilk cildi ve ilk eseridir. Oluşturduğu kaynakçaya dahi bakıldığında Sadeddin Nüzhet’in tasavvuf ilmi üzerindeki hâkimiyeti anlaşılmaktadır (Kara 2003: 57). Fakat tekkelerin 1925’te kapatılması üzerine eserin diğer ciltlerini yazmaktan vazgeçmiştir.

En önemli eseri ise Türk Şairleri’dir. Divan edebiyatı geleneğinin bir uzantısı olan tezkireciliğin son örneklerinden biri olarak kabul edilen eser, her dönem, gelenek ve coğrafyadaki Türk şairlerini çok geniş bir çerçeve ile alfabetik olarak ele almıştır (Yazar 1999: 273). Yaşayan şahsiyetler de dâhil olmak üzere 1074 şairin sadece biyografileriyle de sınırlı kalınmamış, zengin örnekler de verilerek onların sanattaki durumunun tespitine yönelik tetkikler de yapılmıştır (Kahraman 2012: 547). Bunun yanında pek çoğuyla ilgili resimler, el yazıları ve fotoğraflar gibi görseller de kullanılmıştır. Fakat Sadeddin Nüzhet’in 1946’da vefatına kadar hasta yatağında dahi sürdürdüğü çalışması 98 cüz halinde ancak F harfine kadar yayımlanabilmiştir. Bütün bir külliyatın hazırlığının ve yazımının bir şahsiyetin elinden çıkması, kaynaklardan edinilen bilgilerin çoğunlukla aynen aktarılması, maddelerin eşit uzunlukta ve detayda olamaması gibi hususlar eleştirilmişse de tamamlandığı kadarıyla bile alanın vazgeçilmez kaynaklarından biri olarak görülmüştür (Taşkesenlioğlu 2018: 312).