Madde Detay

 

Tuhfe-i Nâilî’de Fazlî mahlaslı 10 şairden söz edilmesine karşılık, bu şairlerden hiçbirinin memleketi ve hayat hikâyesi Vardarlı Fazlî ile uyuşmaz. Biyografik kaynaklardan Osmanlı Müellifleri, Sicill-i Osmanî ve Keşfü'z-Zünûn’da da Vardarlı Fazlî hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Fazlî’nin edebiyat tarihine dâhil edilmesini sağlayan Mahzenü’l-Esrâr mesnevisidir. Eserin tek nüshası, DTCF Ktp. İsmail Saib I. nr.1422'de kayıtlıdır. 764 beyitten oluşan Mahzenü’l-Esrâr, aruzun "fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün" kalıbı ile yazılmıştır. Fazlî, mesnevisinin bir adının Mahzenü’l-Esrâr olduğunu; diğer adının da, okuyanda hüzünden eser kalmayacağından dolayı, Dâfiü’l-Hüzn olduğunu bildirir. Eserin sonundaki tarihten Mahzenü’l-Esrâr’ın 1046/ 1636-37’de tamamlandığı anlaşılmaktadır.

Hayatı hakkında kaynaklarda bilgi bulunmayan Fazlî’nin hayat hikâyesi yalnız Mahzenü’l-Esrâr’dan takip edilebilmektedir. Eserde Fazlî'nin hayatı hakkında öğrenilen bilgiler şu şekilde özetlenebilir: Fazlî, bugün Yunanistan sınırları içinde yer alan Vardar Yenicesi’ndendir. Evrenosoğulları ile akraba bir aileye mensuptur. Mahzenü’l-Esrâr'ın başında 12 İmam’a bağlılığını açıklaması da onun Alevî/Bektaşî-meşrep olabileceğini düşündürmektedir. Yine Mahzenü’l-Esrâr'da dört halife övgüsüne yer vermemesi de bu düşünceyi desteklemektedir. Fazlî, Mahzenü’l-Esrar’ı 1046/1636-37 yılında kaleme almaya başlar ve aynı yıl bitirir. Bu da Vardarlı Fazlî’nin ölüm tarihinin 1046/1636-37'den sonra olduğunu gösterir.

Fazlî, Mahzenü’l-Esrâr’ın “Giriş Bölümü”ne tevhit, münacat, naat konulu beyitler ile başlar. Mesnevinin iki farklı yerinde, Mısır’da açlık ve yoksulluk içinde geçen günlerinden bahseder. Bir dostu, şairi üzüntüsünden kurtarmak için onu bağ gezintisine çıkarmayı teklif eder. Akşam olunca bağda kalmaya karar verirler. Bağda eşsiz güzellikte bir kasır görürler. Kasrı gezerlerken “pîr-i hakikat”ın davet haberini işitirler. Davete icabet etmek için kasra girerler. Kasrda Hz. Muhammed, Hz. Ali ve 12 İmam’ı bir arada görürler. Akşam olunca sohbet başlar. Konunun işlendiği bölümde Esrâr, Beng, Falûniyyâ, Efyûn, Kahve, Bâde, Şarap ve Boza’nın özellikleri; bu maddelerin birbirlerine hücumları anlatılır. Dostları mecliste olup bitenleri Fazlî’den yazmasını ister. O da zarurî olarak meclisin ahvalini nakleder. Meclis ahvalinin nakli tamamlanınca konunun işlendiği bölüm de sona erer.

Mahzenü’l-Esrâr’da bazı sosyal olayların yansımaları görülür. Bunlardan biri, şairin eserini kaleme aldığı yıllarda iktidarda olan IV. Murad’ın kahve, tütün ve şarap gibi maddeleri yasaklamasıdır. Fazlî afyon, boza ve esrar gibi maddeleri kullananların asıldığını, evlerinin basıldığını, atlarla yerde sürükletildiğini, parmaklarına kamış sokulduğunu canlı tasvirlerle anlatır. Kendisinin de aynı akıbete uğramaktan korktuğu ve bundan dolayı da alışkanlıklarından vazgeçmek zorunda kaldığını itiraf eder. Fazlî, eserinde o dönemde sadece kendisinin değil, İstanbul’da yaşayan kibar insanların da keyif verici maddelere düşkün olduğunu bildirir.

Keyif verici maddelerin münazarası şeklindeki eserde, her madde kendini tanıtma ve üstünlüğünü kanıtlama gayreti içindedir. Benzer şekilde kaleme alınan mesnevilerle kıyaslandığında, Nagzî ile Fazlî’nin eserinde Kahve ve Bâde; Fuzulî ile yine Fazlî’ninkinde Beng ile Bâde ortak maddelerdir. Vardarlı Fazlî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ı Nagzî’nin Kitab-ı Kahve vü Bâde ve Fuzûlî’nin Beng ü Bâde mesnevisi ile birlikte, “sanat yönü ön plânda olan, okuyucunun edebî zevkine hitap eden, ana çizgisi aşk ve macera olan mesneviler” grubuna girer. Fazlî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ı hacimce küçük bir mesnevi olmasına rağmen Tarama Sözlüğü’ne girmemiş birçok deyim barındırması bakımından zengindir.

Açıkgöz, Namık (1991). “Kahve Etrafında Teşekkül Eden Kamuoyu”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 5(1): 1-27. 

Aksoy, Hasan (1986). “Münazara”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: Dergâh Yay. 469.

Yaltkaya Şerafettin ve Kilisli Rifat Bilge (hzl.) (1945). Bağdadlı İsmail Paşa Keşfü'z-Zünûn Zeyli. C. 1-2. İstanbul: MEB Yay. 

Danişment, İsmail Hami (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yay.

Diriöz, Meserret (1980). “Türk Edebiyatında Münazara”. Millî Kültür 2(1): 22.

Fazlî-i Vardarî. Mahzenü’l-Esrâr. DTCF Ktp. İsmail Saib I. Nr. 1422. vr. 28.

Kürkçüoğlu, Kemal Edip (hzl.) (1955). Fuzulî Beng ü Bâde. İstanbul: Maarif Vekaleti Yay.

Levend Agâh Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: TTK Yay. 140-141.

Mehmed Süreyya (1311). Sicill-i Osmânî Yâhûd Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. C. I-IV. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Özkan, F. Hakan (1997). Şabanzade Mehmed Muhteşem: Münazara-i Tiğ u Kalem. Yüksek Lisans Tezi . Afyon : Afyon Kocatepe Üniversitesi.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001).Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nailî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Ünver, İsmail (1986). “Mesnevi”. Türk Dili-Türk Şiiri Özel Sayısı II- Divan Şiiri.415-416-417: 433-437.

 

Mahzenü’l-Esrâr’dan

 Seyr iderken biz bu kasrı bâ-safâ

İrdi ol dem gûş-ı câna bir nidâ

Ol nidâ bu idi kim î yâr-ı cân

Teşrîf eylen bu yana î zâyirân

Sizleri pîr-i hakîkat istiyor

Hem dahı şeyh-i tarîkat istiyor

Biz dahı da'vet icâbetdür diyü

Varduk ana cân u dilden isteyü

Gördük anda bir nice ârifleri

Sâhib-i mâni vü hâl ehlileri

Mustafâ vü Murtezâ bendeleri

Mahrem-i esrâr efgendeleri

Şâh Hüseyn ile Hasan âşıkları

Hem dahı Zeynü'l-ibâd sâdıkları

Ol Muhammed Bâkıra subh u mesâ

Medhin idüp ana iderler duâ

Kâzım ile Şâh Alî Mûsâ Rızâ

Cân u dilden sevgilidür bunlara

Şâh Takî ile Nakîyi sevdiler 

Hem dahı Mehdîyi kimdür bildiler

Anlara çün aşk arz itdük o dem

Didiler aşk olsun îmânum bu dem

Her bir ihvâna nice tazîm ile

Bir mahal gösterdiler tekrîm ile

Her birimüz çü geçüp kılduk karâr

Şâm irince eyledük sohbet i yâr

Ol arada ben fakîr ü pür-melâl

Kasr u bâgun nâmını itdüm su'âl

Birine didüm ki î kân-ı kerem

Bu mıdur didükleri Bâg-ı İrem

Didi ol dem bana ol yâr-ı güzîn

Bu degül Bâg-ı İrem î merd-i dîn

Gerçi sûretde degül Bâg-ı İrem

Lîk bu Bâg-ı İremden yeg bu dem

Zîra ol gâ’ibde bu hâzırdadur

Ay gibsinün farkı hod zâhirdedür

Bu meseldür kim dimiş ehl-i fenâ

Gâ’ibe gülbâng ü hâzıra salâ

Bunun adı Kasr Bi'l-ayn oldı bil

Sen didügün bâg bu bâg ol degül

Der-Beyân-ı Âmeden-i Esrâr-ı Mahzenü'l-esrâr ve Beng-i Şîrîn-Güftâr

Ben bu güft ü gûda iken nâ-gehân

İçerü girdi hemân bir nev-cevân

Bir cevân-ı hoş-dem ü hem hoş-nefes

Sebze-pûş olmış ser-â-ser bâ-heves

Hızrveş hızır o sebze câmelü

Hem alem-dâr u yeşil imâmelü

Bir zarîf idi ki cümle nâs ana

Âşık-ı dîvânesi olmış şehâ

Der-Beyân-ı Âmeden-i Efyûn-ı Nâm-dâr

Der-akab gördük yine biz hûb şâh

Rûyı gendüm-gûn hem-çün kurs-ı mâh

Nükte-dân u misk-pûşân u zarîf

Sâhib-usûl u harîf ü hem latîf

Cân virür uşşâk vaslı bâgına

Mübtelâlar yüz sürer ayagına ( Fazlî-i Vardarî: 5b-6a)

Der-Beyân-ı Âmeden-i Kahve-i Nâm-dâr

Der-akab gördük yine î dil-rübâ

Bir siyeh-pûş u siyeh-çerde-likâ

Bir Habeş yüzlü Yemen hünkârını

Hem yalun yüzlü Arab dil-dârını

Bir kabâ-yı Çîni giymiş egnine

Mâlik-i Fagfûrı almaz aynın

Bir aceb pür-sûz u tâb u şîve-kâr

Hem dahı mümtâz-ı bâg-ı nev-bahâr (Fazlî-i Vardarî: 8b)

Der-Beyân-ı Âmeden-i Boza-i Nâ-bekâr

Çün geçüp kıldı karâr ol gül-i âr

Kapuya itdük nazar ol dem i yâr

Kapuda gördük turur bir ecnebî

Meclis-i irfâna uymaz meşrebi

Bir aceb hey'et ki göz görmiş degül

Bir garîb sûret ki nakş olmış degül

(Fazlî-i Vardarî. Mahzenü’l-Esrâr. DTCF Ktp. İsmail Saib I. Nr. 1422. vr. 12b.)