Madde Detay

Hacı Âlî Efendi, Amasya'da doğdu. Çorbacızâde Halil Ağa'nın oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir.Öğrenimini Amasya'da tamamladı. Daha sonra İstanbul'a geldi ve Dîvân-ı Hümayun'da görev aldı. Kâtiplik ve kisedarlık görevlerinde bulundu. 1649-1651 yılları arasında Sarı Tarhuncu Ahmed Paşa’nın Mısır valiliği sırasında kâtilik yaptı. Ayrıca 1083/1672-73'te, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın tezkirecisi olarak IV. Mehmed’in Lehistan Seferi'ne katıldı. Hacı Âlî Efendi’nin Telhîsü Berkü’l-Yemânî adlı eseri üzerine doktora tezi yapan Baştürk'ün (2010), eserlerinn muhtevasından çıkardığı bilgilere göre; Âlî Efendi, kendini din ve devlet işlerine adamış ve ömrünü bu uğurda harcamış çalışkan ve başarılı biridir. Hac vazifesini yerine getirdikten sonra Hacı Âlî Efendi olarak anılmaya başlamıştır. Tasavvufi bilgisi, tarikat büyüklerine duyduğu ilgi, Tuhfetü’l-Mücahidîn adlı eserinin büyük bir bölümünü tarikat büyüklerine ayırması ve Halvetî tarikati şeyhlerinden övgüyle söz etmesi, onun da Halvetî tarikatinin bir mensubu olduğunu göstermektedir. Nerede ve ne zaman öldüğü bilinmemektedir.

Eserleri şunlardır:

1. Tuhfetü’l-Mücâhidîn Behcetü’z-Zâkirîn: Biyografik bir eserdir ve bir mukaddime, dört rükn ve hatimeden oluşmaktadır. Bu hacimli eserin  mukaddimesinde, hulefâ-i râşidîn, aşere-i mübeşşere, sahabeler ve sahabe çocuklarından bazıları, on iki imam ve dört mezhebin imamı ile ilk mutasavvıflara dair biyografik bilgiler; rükünlerde ise, büyük sufiler ve bazı tarikat ulularının, hatimede ise kadın sufilerin biyografilerine yer verilmiştir. Eserin bir nüshası, Nuruosmâniye Kütühanesi 2293 numarada kayıtlıdır (Baştürk 2010: XXII-XXIII).

2. Târîh-i Kamaniçe: Eser, IV. Mehmed’in Lehistan Seferi’ni anlatan önemli bir tarihî vesikadır. Yazar, sebeb-i telif kısmında, Merzifonlu Kara Mustafa’nın tezkirecisi olarak görevlendirildiğini ve Lehistan Seferi’nin menzillerini ve olaylarını anlatacağını belirtir ve eserin esas kısmını teşkil eden kısımda Kamaniçe Seferi’ni kendi gözlemlerine dayanarak günü gününe anlatır (Baştürk 2010:IX-X).

3. Tuhfetü’l-Huccâc: Asıl adı, Risâle-i Taraf-ı Menâzil-i Mekke-i Mükerreme fî Kostantiniyyetü’l-‘Arafât Kesîrü’l-Hak ve’l-Berekât ve Ba‘zı Levazımât olan ve hac seyahat-nâmesi olarak kaleme alınan eser, bir mukaddime ve beş rüknden oluşan 18 varaklık bir risaledir. Eserde, yazarın 1057/1647-48 yılında gittiği hac yolculuğu anlatılmaktadır. Rükünlerde sırasıyla hac yolu menzillerinde bulunan şehirler tanıtılmış, güzergahtaki evliya türbeleri hakkında bilgi verilmiş; haccın farzları, vacipleri, sünnetleri ve müstehapları belirtilmiş; ihrama ve kurallarına değinilmiş; Hacca ve umreye nasıl niyet edileceği anlatılmıştır (Baştürk 2010:XXV-XXVI).

4. Telhîsü Berku’l-Yemânî (Ahbâru’l-Yemânî): Hacı Âlî Efendi’nin bu kitabı önemli bir tarih eseridir. Yazarın 1517-1650 yılları arası Yemen tarihini, özellikle de 1517-1635 tarihleri arasında Yemen’in Osmanlı hâkimiyetinde bulunduğu dönemi içeren bu eseri, Kutbü’d-dîn Mekkî’nin Berku’l-Yemânî fi’l-Fethi’l Osmânî adlı Arapça eserinin özet hâlinde Türkçe'ye tercümesidir. Eserin nüshaları: Hacı Âlî Efendi’nin bu eseri önemli bir tarih eseridir. Yazarın 1517-1650 yılları arası Yemen tarihini, özellikle de 1517-1635 tarihleri arasında Yemen’in Osmanlı hakimiyetinde bulunduğu dönemi içeren bu eseri, Kutbü’d-dîn Mekkî’nin Berku’l-Yemânî fi’l-Fethi’l Osmânî adlı Arapça eserinin özet hâlinde Türkçe’ye tercümesidir. Eserin nüshaları şunlardır: 1. Murad Molla Ktb. Hamidiye Böl.Nr. 886, 2. Murad Molla Ktb.Hamidiye Böl. Nr. 921, 3. Süleymaniye Ktb. Aşir Efendi-Reisü'l-Küttâb Böl. Nr. 632.

5. Münşeâtü’l-Letâ’if ve Sandûkatü’l-Ma’ârif: Eserin tek nüshası Bayezıd Kütüphanesi 5864 numarada kayıtlı olup istinsah tarihi 1206/1791’dir (Gültekin 2007:145).

Baştürk, Sadettin (2010). Telhîsü’l-Berki’l-Yemânî/Ahbârü’l-Yemânî (Tahlil ve Metin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Can, Ayşe Hande (2003). Hacı Ali Efendi ve Tarih-i Kamaniçesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.

Can, Ayşe Hande. Hacı Ali Efendi, Târih-i Kamaniçe (Tahlil ve Metin). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10726,girispdf.pdf?0

Dereli, Hüseyin (1971). Kamaniçe Seferi (Hacı Ali Efendi’nin) İzahlı İndeksi. Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Gültekin, Hasan (2007). Türk Edebiyatında İnşâ: Tarihi Gelişim, Kuram, Sözlük ve Metin. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

“Hacı Ali Efendi”. http://ozankahya.blogcu.com/haci-ali-efendi/10440572 [erişim tarihi: 15.05.2014]

Levend, Agâh Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi I, Giriş. Ankara: TTK Yay.

Özcan, İbrahim (1970). Târih-i Kamaniçe (Hacı Ali Efendi). Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Taçkın, Musa (2004). Ali Efendi ve Târih-i Kamaniçe Adlı Eseri (Metin ve Tahlil). Yülsek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Türkmen, Mustafa Nuri (2002). Kamaniçe Seferinin Lojistik Hazırlıkları. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 

Yavuz, Fikri, Özen, Mustafa (hzl.) (yty.). Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul. 63.

Târîh-i Kamaniçe

... Mustafa Paşa hazretlerinin bu ‘abd-ı fakîr el-Hâc ‘Âli dâ‘îleri tezkîrecilik hıdmet-i şerîflerinde olup zuhûr iden vakâyi‘in ba‘zısın husûsan ‘azîmet-i hümâyûn olan Kamaniçe seferinde olan menâzil ü merâhilin kurb u bu‘ûdun ve şuhûr-ı eyyâmın vukû‘un hezâr ‘acz-i kusûr ile bî-kaderi’t-tâka tahrîre cesâret ve sehv ü kusûru dâmen-i afv ile mestûr buyrulmak niyâzı ile cür’et olundu.

(Baştürk, Sadettin (2010). Telhîsü’l-Berki’l-Yemânî/Ahbârü’l-Yemânî (Tahlil ve Metin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. XXIII-XXIV.)

Tuhfetü’l-Huccâc

 Ba‘dehû İznik’den kalkup üçüncü konakda Eskişehir’e varılur. Bu şehr cennetden bir kıt‘a âb u havâsı latîf ve enhâr-ı sâfi ve meyveleri ve her dürlü ni’meti mevcûd bir şehr-i ganîmet-i âbâdır ve ılıcaları bî nihâyedir.

(Baştürk, Sadettin (2010). Telhîsü’l-Berki’l-Yemânî/Ahbârü’l-Yemânî (Tahlil ve Metin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. XXVI.)

Telhîsü Berku’l-Yemânî (Ahbâru’l-Yemânî)

Evvelki fasıl, vilâyet-i Yemen’e mâlik olan mülûk-i ‘Arab’dan âhir mesned-nîşîn-i saltanat-ı mülk-i Yemen sultân ‘Âmir bin ‘Abdulvahhâb zamânında vukû‘ bulan zuhûrâtı ve ne sebebden devleti zâ’il olup kendüden zuhûr eden kusûrâtı beyân eder: Şukkadan rivâyet olunup Berku’l-Yemânî sâhibi bu vechile yazup nakl eder ki re’sü’l-karni’l-‘âşirde ya‘ni onuncu karnın başında vilâyet-i Yemen’in tehâim’i ya‘ni deryâ kenârında vâki‘ olan memleketi ve iskeleleri ve dağları ve yüksek yerleri muhassıl bi’l-cümle hudûd-ı Yemen ıtlâk olunan diyârları Benî Tâhir evlâdından Sultan ‘Âmir bin ‘Abdulvahhab bin Dâvud bin Tâhir bin Mu‘avezetü’l-Emevî tasarrufunda idi. Ve li-kabînihî el-melikü’z-zâhir Selahaddin ıtlâk ‘akibet-i âhir mülûk-i Men-i Tâhir bu Sultan ‘Âmir oldu. Bunlardan evvel vilâyet-i Yemen Benî resul el-Gassânî elinde olup pâdişâh idiler. Hicret-i Nebeviyyenin sekiz yüz elli dokuz tarihinde hurûc edüp saltanat-ı Benî Gassân’dan alub, ibtidâ sene-i mezbûrede mâlik-i mülk-i Yemen olup müstakillen niçe rûzgâr bir biri ardınca câlis-i taht-ı saltanat oldular. Ba‘dehû sekiz yüz doksan dört senesinde Benî Tâhir’den sultân-ı Yemen olan Mansûr fevt oldukda karındâşı oğlu mezbûr ‘Âmir ‘ammusi Mansur yerine cülûs ve sultân-ı ‘âzîmü’ş-şân olup cümle etrâf u eknâfa ve tâbi‘ olan diyârlara hükm ü fermânı nâfiz ve saltanatı yirmi dokuz yıl istiklâl üzerine müstemir oldu.

(Baştürk, Sadettin (2010). Telhîsü’l-Berki’l-Yemânî/Ahbârü’l-Yemânî (Tahlil ve Metin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 4.)