Madde Detay

İstanbul’da doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Asıl adı İbrahim’dir. İbrahim Hanîf Bey olarak tanındı. Babası bir süre Bağdat defterdarlığı yapmış olan Üsküplü Mustafa Efendi’dir. Dedesi Üsküp ayanından Ahmed Bey, dedesinin babası Rumeli valisi Vezir İbrahim Paşa’dır. Medrese öğrenimi görerek mülâzım oldu. Devrinin meşhur hattatlarından Kâtibzâde Mehmed Refî‘ Efendi’den sülüs, nesih ve ta‘lik yazılarını meşk etti. Abacı Hüseyin Efendi’nin damadı olması sebebiyle önce Bostancı Ocağı kâtibi oldu; daha sonra Koca Mustafa Paşa evkafı kâtipliğine tayin edildi. Tatar Ahmed Efendi’den tasavvufa dair dersler aldı. Cemâziyelevvel 1147/Eylül 1734’te hâriç rütbesiyle Dersiye-i Abdülkadir’de müderrisliğe başladı. Daha sonra Kazasker Hasan Efendi Medresesi’nde de müderrislik yaptıktan sonra 21 Rebiyülâhır 1166/25 Şubat 1753’te Sahn Medresesi müderrisi oldu. Ertesi yıl Mimar Kasım Medresesi’ne, müderris atandı. Ramazan 1177/Mart 1764’te Galata ve Zilkade 1185/Şubat 1772’de bursa kadısı oldu. Bursa kadılığından emekli olup İstanbul’da döndü. Bir süre sonra Şevval 1189/Aralık 1775’te vefat etti. Müstakimzâde (1928: 43), vefatına “Hâtime-i Kâmilen 1189” terkibi ile tarih düşürdü. İstanbul’da Dâye Hatun Türbesi’ne defnedildi. Vefat tarihi Râmiz (Erdem 1994: 85) ve Sicill-i Osmanî (1996: 605)’de 1190/1776 olarak gösterilmektedir.

Hanîf, Arapça ve Farsça ilimlerde çağdaşlarının övünç duyduğu seçkin bir kişiydi. İslam hukuku ve edebiyat alanında önde gelen bir kimseydi. Müderrislik yaparken kısa bir süre Harameyn (Mekke, Medine) müfettişliği ile de görevlendirildi. Râmiz (Erdem 1994: 85)’e göre şiir ve inşada eşsiz ve beliğ sözler söyledi. Yeni mazmunlar ve hayaller ortaya koydu.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Eserde Sultan I. Mahmud adına 2 dibace, 1 münacat, 2 terkib-i bend, 1'i müseddes, 1'i tahmis 9 na‘t, 2 hitabe, çoğu Sultan Mahmud adına 14 kaside, 2 müseddes, 4 tahmis, 2 methiye, 17 tarih, 4 müstezad, 279 gazel, 78 rubai, 20 müfred, teşvikname adıyla çeşitli konularda yazılmış 11 manzume bulunmaktadır. Bilinen üç nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye 1091/2 ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T. 632, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 973’te kayıtlıdır (Aksu 1996: XVIII; İKTYDK 1968: 828). Dîvân üzerine bir yüksek lisans çalışması (Aksu 1996) yapıldı.

 2. Hulâsatü’l-Vefâ fî Şerhi’ş-Şifâ: Kâdî İyâz’ın şemâil ve siyer konusundaki eş-Şifâ adlı eserinin Türkçe tercümesi ve şerhidir. Şeyhülislâm İshak Efendi’ye ithaf ettiği bu eseri sebebiyle “Şârih-i Şifâ” diye tanınmıştır. Önce Mısır’da (Bulak 1257), daha sonra İstanbul’da iki cilt halinde (1314-1317) yayımlanan eserin Hanîf Efendi’nin kendi hattı ile yazılmış nüshaları Nuruosmaniye Kütüphanesi 725 ve Süleymaniye Kütüphanesi Serez 378’dedir (Akpınar 1997: 40; Erdem 2004: 395).

3. Manzum Kırk Hadis Şerhi (ed-Dürerü’s-Semin fi Şerhi’l-Erbain): Dîvân’ın Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye 1091/2’de kayıtlı nüshasının ilk yedi yaprağındadır. Eser, kıt‘alar hâlinde kaleme alınmıştır. Daha çok inanç, ibadet, toplumsal hayat ve ahlâkla ilgili nasihatlerden oluşan hadisler seçilmiştir (Aksu 2004). Eser yayımlandı (Aksu 2004).

4. La‘l-i Musaffâ fi Ziyareti’l-Mustafâ: Arap müelliflerinden Zeynelabidin Muhammed b. Abdullah’ın Neticetü’l-Fikr fi Haber Medinetü’s-Seyydili’l-Beşer adlı Medine tarihinin tercümesidir (Aksu 1996: XIX).

5. Dürretü’l-Esmâ fi Esma’in-Nebeviyyeti’l-Esnâ: Hz. Peygamber’in isimlerinin şerhidir (Aksu 1996: XIX).

6. El-A‘dad fi İ‘dadi’z-Zâd ve’l-Me’âd: Bazı rakamların mahiyeti delaletinden bahseden eserin müellif hattıyla yazılmış bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 1760’tadır (Aksu 1996: XIX).

Hanîf’in bu eserlerine ilâve olarak Gâyetü’l-merâm fî Tahrîci Ehâdîŝi Şir‘ati’l-İslâm, Dürrü’s-Sahabe fi Fezâili’l-Hat ve’l Kitâbe, Erbaûne Hadîsen bi-Lafzateyn gibi hadislerle ilgili eserleri ile birlikte fıkıh ve fıkıh usulüne dair eserleri de vardır (Erdem 2004: 395).

Ayrıca öğrencisi Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin Efendi’nin Kaside-i Mudarriye Şerhi ile Terceme-i Mektûbât-ı Nakşîbendiyye adlı eserlerine takriz yazmıştır (Müstakimzâde 1928: 43; Aksu 1996: XIX). 

Akpınar, Cemil (1997). “Hanîf İbrahim Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: TDV Yay. 39-42.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 605.

Aksu, Cemal (1996). İbrahim Hanif Divanı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Aksu, Cemal (2004). “Hanif’in Manzum Kırk Hadis Tercümesi Şerhi”. İlmi Araştırmalar 17 (1): 17-34. http://dergi.fsm.edu.tr/index.php/iadeti/article/viewFile/444/466 [erişim tarihi: 31.05.2014].

Çifçi, Ömer (hzl.) (yty). Fatîn Davud Hâtimetü’l- Eş‘âr . http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.05.2014]. 117.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 84-85.

Erdem, Sadık (2004). “Hanif”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 4. Ankara: AKM Yay. 394-395.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu, T. Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 183.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1968). “Hanif”. C. III. İstanbul: MEB Yay. 827-829.

Karatay, Halit (2008). Hattat Divân Şairleri. Ankara: Akçağ Yay. 198-199.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 230.

Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası. 192a.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay. 43-638.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “Hanif, İbrahim (Şârih-i Şifâ)”. C. 4. İstanbul: Dergâh Yay. 100.

Manzum Kırk Hadis Şerhi

1

Senin ey tûti-i remz-i esrâr

Zikr-i her bârın ola istigfâr

Der hadîsinde o fahr-ı âlem

Tâbiye magfiret eyler Gaffâr

2

Mü’min-i hâs olan olmaz hâlî

İllet ü kıllet ile zilletden

Oldu merdân-ı Hüdâ’ya bu kerem

Bir hedâya kıbel-i izzetden

3

Eyleyen re’yi kelâmı tefsîr

Erişir küfre ne’ûzu billah

Nem-i feyziyle bulan neşv ü nemâ

Oldu her sırr-ı sühandan âgâh

4

Olagör merd-i Hak’a hem-zânû

Seni anlarla şümâr eyleye Hak

Ahz eder çünkü mukârin hükmün

Kendini iylere eyle mülhak

5

Zâ’ir-i merkad olan merdâna

Olmaz eltâf-ı Hüdâ bîgâne

Etdi tebşîr-i şefâ‘at Ahmed

Tâ mutahhar gele old dîvâne

6

Ümemin eşrefidir ol insân

K’ola ezkâr-ı lisânı Kur’ân

Bu hadîs içre edip isti‘lâm

Böyle buyurdu Habîb-i Rahmân

(Aksu, Cemal (2004). “Hanif’in Manzum Kırk Hadis Tercümesi Şerhi”. İlmi Araştırmalar 17 (1): 17-34. http://dergi.fsm.edu.tr/index.php/iadeti/article/viewFile/444/466 [erişim tarihi: 31.05.2014]. 27-28.)