Madde Detay

Tahminen 1224-25/1809-1810 yıllarında Manisa’da doğdu. Babası “Kısık Mektebi hocası” olarak bilinen Eğridirli Abdullah Efendi’dir. Hasan, memleketinde geçen çocukluk ve gençlik yıllarında Kur’ân’ı hıfz etti, hat ve musiki öğrendi. Rifâîliğin Maârifî kolu kurucusu Seyyid Muhammed Fethu’l-Maârif’in 1249/1833 yılında Manisa’ya gelen halifesi Antakyalı Seyyid Ahmed Vehbî’ye intisap etti. Ahmed Vehbî’den Maârifî icazeti alan Hasan Rızâ, İstanbul’a gitti ve Üsküdar’ın Toygar tepesi semtine yerleşti. Burada Sandıkçı Şeyh Ethem Efendi Rifâî dergâhına devam ederdi. Sesinin güzelliği ve musiki bilgisi sayesinde kısa zamanda tanındı, Dâmâd Saîd Paşa (ö.1868)'nın dairesinde uzun yıllar hocalık ve imamlık etti. Musiki konusunda Mutafzâde Ahmed Efendi’den de faydalandı. Çevresinde keramet sahibi bir ârif ve bazı garip tavırları olan bir meczup hüviyetiyle bilinen Hasan Rızâ Efendi, İstanbul’da çeşitli medreselerde müderrislik etti. Çağının en büyük mevlidhanı sayılan, aynı zamanda şair ve hattat olan Hasan Rızâ Efendi, 1307/1890’da vefat etti. Kabri, Sandıkçı Şeyh Ethem Efendi Rifâî dergâhı haziresindedir.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: 1290/1873’te basılan bu küçük Dîvân'da Seyyid Hasan Rızâ er-Rifâî’nin aruz ve hece ölçüsüyle yazdığı dinî-tasavvufi şiirler yer alır. Anılan Dîvân'ın, şairin kaleminden çıkmış ve daha çok şiir ihtiva eden bir yazma nüshası da vardır. Âdem Ceyhan bu Dîvân'ın basılmış nüshasını yeni harflere çevirerek Türkân Alvan ise aynı eserin tenkitli metnini basma nüshasıyla yazma nüshasını karşılaştırarak yayımlamıştır.

2. Hasan Rızâ Efendi’nin el yazması Dîvân'ının başında Rifâî tekkesi mensuplarına talimatname ve olgunluk kazanmak isteyen herkes için tasavvufi bir kılavuz mahiyetinde iki mensur Türkçe kitapçığı da vardır. Bu mensur metinler önce Âdem Ceyhan, daha sonra Türkân Alvan tarafından yeni harflere ve günümüz Türkçesine aktarılarak yayımlanmıştır.

Hasan Rızâ Efendi, edebiyat ve kültür tarihimizde daha ziyade mevlidhanlığıyla meşhur bir şahsiyettir. Onun edebî çevrelerde tanınmasında ve "güzel sesli, meczup bir zat" olarak tasavvur edilmesinde Mehmed Âkif'in 1931 yılında yazdığı "Saîd Paşa İmamı" şiirinin büyük tesiri olmuştur. Hasan Rızâ Efendi aynı zamanda mutasavvıf, müderris, şair, yazar, hattat, musikişinas ve bestekâr olan çok yönlü bir kişidir. Onun şairliği, mevlidhanlığının gölgesinde ikinci, üçüncü derecede bir vasıf olarak kalmıştır. Bütün şiirleri dinî-tasavvufi mahiyette olan Seyyid Rızâ'nın şiirleri vezin, kafiye, belâgat ve fesahat yönünden çok başarılı değildir. Bununla birlikte onun dinî-tasavvufi his, fikir ve heyacanlarını zaman zaman samimi ve güzel bir tarzda, lirik ve didaktik surette ifade etmeye muvaffak olduğu da görülür. Mensur eserleri ise onun ilmî ve irfani yönüne ışık tutan; tasavvuf, eğitim ve kültür tarihi bakımından değer taşıyan metinlerdir.

Alvan, Türkân (2013). Said Paşa İmamı Hasan Rıza Efendi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yay.

Ceyhan, Âdem, Yılmaz, Hasan (2011). “Demirci’de de Faal Bir Tasavvufî Ekolün Piri Seyyid Muhammed Fethu’l-Maârif ve Türkçe Şiirleri”. I. Demirci Araştırmaları Bilgi Şöleni. 05-06 Kasım 2010. İstanbul: 229-272.

Ceyhan, Âdem (2010). “Hasan Rızâ Efendi’nin Bilinmeyen İki Eseri”. 19. Yüzyıl Manisa’sında Bir Kültür Ocağı Entekkeliler Sempozyumu. 15 Kasım 2008. Manisa: 43-92.

Ceyhan, Âdem (2005). “Manisalı Bir Sanatkâr Mutasavvıf: Hasan Rızâ Efendi ve Dîvânı”. Manisa Şehri Bilgi Şöleni- Bildiriler. 29-30 Eylül. Manisa. 131-176.

Dîvân-ı Seyyid Rızâ er-Rifâî. Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi. Y-1029.

Ergun, Sadeddin Nüzhet (1943). Türk Musikisi Antolojisi. C. 2. İstanbul: İÜ Edebiyat Fak. Yay.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1958). Hoş Sadâ- Son Asır Türk Musikişinasları. İstanbul: Maarif Basımevi. 

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1982). Son Sadrazamlar. 4 C. İstanbul. Dergâh Yay.

Mehmed Âkif (1352/1933). Safahât Yedinci Kitab Gölgeler. Mısır: Matbaatü’ş-Şebâb.

Mert, Talip (2008). “Said Paşa İmamı: Hasan Rıza Efendi (1810?-1890)”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V 1-5 Kasım 2007 Bildiriler. C. 2. İstanbul: 161-174.

Okumuş, Necdet (2003). Manisa Rifaî Dergâhı Entekkeliler. Manisa: Emek Matbaacılık.

Özcan, Nuri (1997). “Hasan Rızâ Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: TDV Yay. 346.

Özemre, Ahmed Yüksel (1996). Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.

Seyyid Hasan er-Rızâ er-Rifâî (1290/1873). Dîvân. İstanbul.

Tanman, M. Baha (1994). “Maarifî Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 5. İstanbul: 232-233.

Tanman, M. Baha (1994). “Rifaî Âsitanesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: 324-325.

Tarkan, Necmi (1964). Kartal’da Kurulmuş Bir Tarikat Ma‘rifiye. İstanbul.

Ulunay, [Refîî Cevad] (1958). Takvimden Yapraklar “Eski Mevlid-hanlar”. Milliyet gazetesi. 9 Şubat Pazar. 3.

Dinle sâlik li’llâh ideyim bir pend

Gayra bakma gönlün eyle Hakk’a bend

Gayret kuşağın boynuna kıl kemend

Asâsız körler gibi yolda kalma

Sa‘y idüp beyhûde güzâf eyleme

Eyle tahsîl-i kemâl lâf eyleme

Cân kulağın tut inhirâf eyleme

Bî-ilm ü bî-kemâl bî-amel kalma

Oku yaz oğul âlim ü dânâ ol

Akrânlarınla bî-hemtâ ol

Tarîkında ekmel müşkil-güşâ ol

Asâsız körler gibi yolda kalma

Rûz u şeb dince kitâb okumakdır

Lağv u lu‘ubdan külliyyen soğumakdır

Emri nehyi yolcazına komakdır

Zaîfü’l-hâl zaîfü’l-kemâl kalma

Hayvân-sıfât dönüp dolaşma kuzum

Mânend-i zâğ çirke ulaşma gözüm

Aklın başına topla dinle sözüm

Asâsız körler gibi yolda kalma

Şâh-ı râhı zâd-ı râhı bilegör

Dü cihânda dâ’im câhı bilegör

Seyyid Rızâ şehinşâhı bilegör

Hak resûlle birleş açıkda kalma

(Dîvân-ı Seyyid Rızâ er-Rifâî. Yapı Kredi Sermet Çifter Ktp. Y-1029. vr. 32a-32b.)