Madde Detay

Biyografik ve bibliyografik kaynaklarda hakkında bilgi bulunmayan Hayâlî ile ilgili bütün tespitlerimiz, bilinen yegâne eseri Ravzatü’l-Envâr’dan hareketle yapılmıştır. Ravzatü’l-Envâr, çeşitli çalışmalarda 15. asrın önemli âlimlerinden İznikli Şemseddîn Ahmed Hayâlî’ye izafe edilmiş (Çelebioğlu 1999: 365; Bayburt 1996: 12 vd.) ise de bu birkaç bakımdan mümkün değildir. Öncelikle, İznikli Ahmed Hayâlî’nin ölüm senesi olarak kaynaklarda -Sicill-i Osmânî’de gösterilen 885/1480-81 dışında (Mehmed Süreyyâ 1311: 313)- verilen en geç tarih 875/1470-71’dir (Bursalı Mehmed Tâhir 1333: 1/292; Tuman 2001: 260; Kâtip Çelebi 1971: 1458, 1466; 1972: 1145). Hâlbuki Hayâlî, Ravzatü’l-Envâr’ı tamamladığı tarihi eserinin sonunda 853/1449-50 olarak lafzen açıklamaktadır: “Bu bustâna olan sundukda dikkat / Sekiz yüz elli üç geçmişdi hicret” (Köksal 2003: 255). Buna göre Hayâlî, eserini 853/1449-50’te tamamlamıştır. İznikli Hayâlî, en geç 875/1470-71’de 33 yaşında iken öldüğüne ve 11 yaşında bir çocuk böyle bir eser yazamayacağına göre, bu eserin ona ait olmadığı açıktır. Kaldı ki Hayâlî Şemseddîn Ahmed Efendi ve eserleri hakkında çok ayrıntılı bilgi verilen Şakâyık’ta (Taşköpri-zâde 1985: 139-142) ve Mecdî’nin Şakâyık Zeyli’nde (Mecdî 1989: 158-161) ve diğer kaynaklarda Hayâlî Şemseddîn’in böyle bir eserinden söz edilmemektedir. Dil ve üslûp itibariyle de Ravzatü’l-Envâr, İznikli Hayâlî gibi yüksek bilgi ve kültürle donanmış, zevk sahibi olduğu anlaşılan bir müderrisin kaleminden çıkmış bir eser intibaını vermemektedir. Bu mesnevî, yer yer âmiyâne tabirler içeren bozuk cümle, terkip ve ibareleri, vezin ve kafiye bakımından da birçok kusurları barındıran bir eserdir. Halkı irşat maksadıyla, halk diliyle yazılmış dinî, tasavvufî ve ahlâkî bir eser olarak addedilebilecek olan Ravzatü’l-Envâr’ı, eserlerinin tamamını kelâm ve tefsir alanlarında ve Arapça kaleme almış olan Şemseddîn Ahmed Hayâlî’ye nispet etmek, bu sebeple de zorlama bir yakıştırma olur.

Ulaşabildiğimiz biyografik kaynaklarda Fâtih devrinde yaşamış Hayâlî veya metinde sık sık geçtiği şekliyle Dervîş Hayâlî mahlasını taşıyan bir şair bulunmamaktadır. Eserin elimizdeki biricik nüshasının fevayid yapraklarındaki yer alan ve gözlerden kaçtığı anlaşılan “Vakafe Kitâbu Ravzati’l-envâr fî Manzûmeti’t-Türkî Çelebi-zâde Dervîş Mehemmed Efendi” kaydı, bize eserin Şemseddîn Ahmed Hayâlî’ye ait olmadığını gösterdiği gibi gerçek müellifin adının da “Çelebi-zâde Dervîş Mehmed Efendi” olduğunu bildirmektedir. Hayâlî hakkında eserden çıkarılabilen kayda değer bir bilgi de onun Fâtih’in vezirlerinden Zağnos Paşa’dan ciddî himaye görmüş olmasıdır (Köksal 2003: 252-153). Zağnos Paşa’ya övgü dolu beyitlerden sonra Paşa’nın yol göstermesi ve himayesiyle eserini padişahın kapısına götürebildiğini ifade etmektedir.

Ravzatü’l-Envâr, Hayâlî’nin bahsetmemesine rağmen, İranlı şair Hâcû-yı Kirmânî’nin 743/1342-43 yılında telif ettiği aynı adı taşıyan mesnevîsinin tercümesidir. Hâcû’nun 1867 beyitlik eseri aruzun “müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün” kalıbında iken Hayâlî 2179 beyit tutarındaki eserinde “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” bahrini kullanmayı tercih etmiştir. Hayâlî de metni Hâcû gibi “ravza”lar hâlinde yazmıştır. Manzumenin tespit edilen tek nüshası “Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü No. 2633”te kayıtlı olan Ravzatü’l-Envâr yeni harflerle yayımlanmış (Köksal 2003) ve üzerine bir de yüksek lisans tezi yapılmıştır (Bayyurt 1996).

Bayyurt, Mehmet (1996). Hayâlî, Ravzatü’l-Envâr (Dil Özellikleri-Metin-Seçme Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmânlı Müellifleri. C. 1. İstanbul.

Çelebioğlu, Âmil (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi (XV. yy.a kadar). İstanbul: Kitabevi Yay.

Kâtip Çelebi (1971). Keşf el-Zunûn. C. 1. İstanbul: MEB Yay.

Kâtip Çelebi (1972). Keşf el-Zunûn. C. 2. İstanbul: MEB Yay.

Köksal, M. Fatih (hzl.) (2003). Derviş Hayâlî, Ravzatü’l-Envâr. İstanbul: Kitabevi Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Tuhfe-i Nâilî - Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mecdî Mehmed Efendi (1989). Hadâiku’ş-Şakâik (Şakâyık-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri). C. 1. hzl. A. Özcan. İstanbul: Çağrı Yay.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmânî. C. 2. İstanbul.

Taşköpri-zâde İsâmeddîn Ahmed Efendi (1985). Eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniye fî Ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmâniyye. hzl. A. S. Furat. İstanbul: ÜEF Yay.

Ravzatü’l-Envâr’dan

Kerîm ü Râzık u Gaffâr oldur

Rahîm ü Hâlık u Settâr oldur

Sanî’atlarda hükmi kâr-fermây

Tabî’atlarda sun’ı gevher-âmây

Ötinmişdür kamunun nâmı andan

Felek devri zemîn ârâmı andan

Vücûdı cümle mevcûd üzre kâhir

Nişânı çeşm-i bînâlarda zâhir

Anun zâtına fikr ü fehm irişmez

Yaradsa bir kılı bin vehm irişmez

Ne hergiz fikr bildi evvelini

Ne hod gözler göriser âhirini

Esâs-ı akldan vaz’ı berîdür

Kıyâs-ı fikrden resmi ‘arîdür

Beşerden zât-ı evsâfı müberrâ

Hatardan cümle ef’âli mu’arrâ

Alîm ü Kâdir ü Vehhâb oldur

Halîm ü Nâsır u Tevvâb oldur

Odur cân u cihânun kâr-sâzı

Dü kevnünñ hıdmetine yok niyâzı

Viren ol kırmızı reng âfitâba

Şebîh iden sabâyı müşk-i nâba

Yaradan ol meh-i hurşîd-rûyı

Düriden ol şeb-i zencîr-mûyı

Niyâmından çıkaran rûz tîgın

İden şâm etmeginden subh azugın

(Köksal, M. Fatih (hzl.) (2003). Derviş Hayâlî, Ravzatü’l-Envâr. İstanbul. Kitabevi Yay. 65-66.)