Madde Detay

Osmanlı Müellifleri ve Tuhfe-i Nâilî dışındaki kaynaklarda hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmayan Hisâlî, Peşte'de yetişen şairlerdendir. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri'nde Hisâlî'nin Arap ve Fars edebiyatlarına vâkıf, yetenekli bir şair ve değerli bir kişi olduğunu kaydeder (Kurnaz vd. 2000: 165). Bu ifadeden hareketle onun güçlü bir edebiyat ve düşünce yapısına sahip olduğu kabul edilebilir. Tuhfe-i Nâilî’de ise, şairin ölüm tarihi verilip mezarının Peşte'de olduğu bilgisi ile şairin bir kaç beyti yer alır. Nâil Tuman bu bilgileri Osmanlı Müellifleri’nden aldığını ifade etmektedir (Kurnaz vd. 2001: 250). Hisâlî'nin doğum tarihi konusunda kesin bir bilgiye sahip olmamakla birlikte; Metâli’ü’n-Nezâir'in 1.C. 49a varağındaki beytinde “Ey âsaf-ı Hân Ahmed v’ey âlî-merâtib/ Dîvânına olursa n’olur 'utârid kâtib” ifadesinden anlaşıldığına göre şair, 1. Ahmed’in vezirine şiir yazmıştır. 1. Ahmed, 1012 – 1026/ 1603-1613 tarihleri arasında padişahlık yapmıştır. Şair, bu tarihlerde padişahın vezirine kaside sunduğuna göre 16. yy. sonu ila 17. yy. başlarında doğduğu düşünülebilir. Hisâlî’nin eğitimi ve mesleği hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Ancak Metâli’ü’n-Nezâ’ir ve eldeki divanlarından hareketle, Arapça ve Farsçayı çok iyi bildiğini ve dolayısıyla iyi bir eğitim aldığı söylenebilir. Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid’deki Hisâlî-i Defterdâr biyografisinin ve şiir örneklerinin Peşteli Hisâli ile uyumlu olması,  Hisâlî’nin defterdârlık görevi yaptığını ortaya çıkarmıştır. Ayrıca, Metâli’ü’n-Nezâ’ir’in 2. C. 40a varağındaki matlalardan, Hisâlî’nin Eğri Kalesi’nin fethinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu beyitler, Hisâlî'nin, Eğri kalesi ile ilgili kaleme aldığı beş gazelin matlalarıdır. Eğri ile ilgili olarak beş gazel yazması onun bölgede bir süre kaldığı ya da bölgeyi yakından tanıdığını düşündürmektedir. Hisâlî’nin eserleri şunlardır:

1. Metâli’ü’n-Nezâ’ir:

Metâli’ü’n-Nezâ’ir, derleyeni belli olan az sayıdaki nazire mecmualarından birisidir ve nazire şiirlerin sadece matla beyitlerini bir araya getirmesi, zemin ve örnek şiiri belirlememesi bakımından diğer nazire mecmualarından ayrılır. Mecmuadaki şairlerin büyük çoğunluğunu Osmanlı, İran ve Orta Asya Türk edebiyatı sahasında yetişmiş şairler oluşturmaktadır. Metâli’ü’n-Nezâ’ir’in, sahasında hacimli bir eser olması ve mecmuada Osmanlı coğrafyası şairlerinin yanı sıra; Orta Asya sahası Türk edebiyatı şairlerinin matla beyitlerini içermesi eserin değerini artırmaktadır. Metâli’ü’n-Nezâ’ir’de matlaların tertibinde kronoloji ya da kimin kime nazire yazdığı şeklinde bir tasnif gözetilmemiştir. Hisâlî, hemen her bölümün sonunda bölüme uygun kendi matlalarını sıralamıştır. Mecmuada en çok matla beyti kendisine aittir. Metâli’ü’n-Nezâ’ir‘de 11.941’i birinci ciltte; 15.369’u da ikinci ciltte olmak üzere toplam 27.310 matla beyit bulunmaktadır. Metâli’ü’n-Nezâ’ir’in birinci ve ikinci ciltleri üzerine Bilge Kaya ve Abuzer Kalyon tarafında doktora tez çalışması yapılmıştır.

2. Dîvânlar:

Hisâlî’nin 10 tane dîvân tertip ettiği bilgisi Osmanlı Müellifleri’nde bulunmaktadır. (Kurnaz vd. 2000: 165)  Bursalı Mehmed Tahir, Hisâlî’nin aşağıdaki beytini buna delil olarak kaydetmiştir:

 Hamdülillâh ki dilâ tâsi’dür dîvânun

‘Aşiri dahı olur cilveger inşa'allâh

Bu dîvânlardan bugün sadece ikisine ulaşılmıştır. Dîvânlardan biri Ali Emîrî Ktp.de, diğeri ise Edirne İl Halk Ktp.de bulunmaktadır. Ali Emîrî Ktp.deki divan, Özlem Ercan tarafından (Ercan: 2008); Edirne İl Halk Ktp.deki divan ise Kâşif Yılmaz tarafından yayımlanmıştır (Yılmaz: 2010). Ali Emîrî Ktp.daki divanda Hisâlî, dokuzuncu divanını yazmış olduğu için şükreder ve onuncu divanı yazmanın kendisine kısmet olması için niyazda bulunur.

 3. Letâifü’l-Hayâl:

Hisâlî’nin değişik şairlerden Farsça matla beyitleri topladığı eseridir. Bu mecmuanın Süleymaniye Ktp. Lala İsmail bl. Nu. 575'te ve Süleymaniye Ktp. Esad Efendi bl. Nu. 2883'te kayıtlı olmak üzere iki nüshası bulunmaktadır.

Hisâlî'nin gerek dîvânlarındaki şiirlerinden gerekse de iki ciltlik hacimli bir eser olan Metali’ü’n-Nezâ’ir'e aldığı kendi matlalarından hareketle onun Arapça ve Farsçayı çok iyi bildiğini söyleyebiliriz. Şirilerinde ustaca kullandığı dil malzemesi özellikle de atasözleri ve deyimler dikkat çekmektedir. Hisâli, eserine 12. yüzyıldan başlayarak yüzlerce şairin matlalarını almıştır. Bu önemli çalışma ile onun Türk edebiyatının kendi zamanına kadar olan gelişimini ve yetişen şairlerin eserlerini çok iyi bildiği söyleyenebilir. Özellikle bu esere matlaları alınan şairlerin edebî yönlerinin mukayese edilmesi mümkündür. Hisâlî'nin aruz ölçüsüne olan hâkimiyeti dikkat çekicidir.

Akün, Ömer Faruk (1994). "Dîvân Edebiyatı". İslam Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 369-427

Ali Emîrî (1328). Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid. İstanbul: Âmidî Matbaası.

Çakır, Müjgân (2004). "Bir Şairin Ölümüne Tarih Söylemesi Hakkında". Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi. (4): 25-29. 

Çakır, Müjgân (2009). "Budinli Hisâlî’nin Letâifü’l-Hayâl’i ve Klâsik Türk Edebiyatındaki Mecmualar Arasındaki Yeri". Uluslararası Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Üsküp: Matüsiteb Yay. 100-111.

Çeltik, Halil (2008). Dîvân Sahibi Rumeli Şairlerinin Şiir Dünyası Ankara: MEB Yay.

Çeltik Erdoğan, Seher (2009). "Ali Emirî’nin Vesâiku’l-Âsârı". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (51): 259-274

Ercan, Özlem (hzl.) (2008). Peşteli Hisâlî Dîvânı. Bursa: Gaye Kitabevi.

Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Kalyon, Abuzer - Kaya Yiğit, Bilge (2013). "Peşteli Hisâlî’nin Metâli’ü’n-Nezâ’ir Mecmuası ve Mecmuada Yer Alan Şairlerin Mahlasları". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. (8/1): 335-37.1

Kaya, Bilge (hzl.) (2003). Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâli’ü’n-Nezâ’ir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Kaya, Bilge (2005). "Nazîre Mecmuaları ve Hisâlî’nin Metâliü’n-Nezâ’iri". Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. (8): 47-56.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kurnaz, Cemal ve M. Tatçı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir Osmanlı Müellifleri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Levend, Agâh Sırrı (1984). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: TTK Yay.

Tansel, Fevziye Abdullah (1934). Dîvân Edebiyatında Gazel Tarzında Benzeyişler. Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü.

Yılmaz, Kâşif (2010). Budinli Hisâlî Dîvânı. İstanbul: Kriter Yay.

 Gazel

Mef'ûlü me fâ' î lü me fâ' î lü fe' û lün 

Mecnûn gibi ser-defter-i uşşâk olabilsek

Dîvâne diyü şöhre-i âfâk olabilsek

Teshîr olur idi bize de mülk-i belâgat

Hallâk-ı Me’ânî gibi hallâk olabilsek

Vasf eyler idi bizi dahı nâsır u vâ’iz

Muhsin oluban sâhib-i ahlâk olabilsek

Dil bağlaması vefk-ı murâd üzre kolaydı

Bir gün şeref-i şemsde vifâk olabilsek

Girmek ne idi silsile-i aşka Hisâlî

Mecnûn gibi ser-defter-i ‘uşşâk olabilsek 

(Ercan, Özlem (hzl.) (2008). Peşteli Hisâlî Dîvânı. Bursa: Gaye Kitabevi. 185.)

Matlalarından Örnekler

Ey vezîr-i nîk-haslet v’ey müşîr-i pâdişâh

Çok şeref buldı kudûmünle serây-ı dil-güşâ  

(Kaya, Bilge (hzl.) (2003). Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâli’ü’n-Nezâ’ir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 43.)

Göz kara kaşun kara hâlün kara zülfün kara

Benden olsa vechi var Sultan Hüseyn-i Baykara  

(Kaya, Bilge (hzl.) (2003). Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâli’ü’n-Nezâ’ir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 44.)

Bahâr eyyâmı irdi şâhı gülzârun gül-i terdür

Yeşil destârına her gonca bir âl-i peyemberdür  

(Kaya, Bilge (hzl.) (2003). Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâli’ü’n-Nezâ’ir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 376.)

Fevt eyledüm bu fursatı hayfâ hezâr hayf

Bûs u kenâra kâyil imiş ol nigâr hayf    

(Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 112.)

Mısr-ı hüsninde dizildi bugün ihvân saf saf

Sanki dîvân ider ol Yûsuf-ı Ken’ân saf saf 

(Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 112.)

Sûfî mecâzi aşkı sakın sanma sen güzâf

Ehl-i hakîkatün sözi hâşâ k’ola hilâf 

(Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 115.)

Öykünelden hatuna sahn-ı gülistânda çemen

O saçı bitmedügün bitdi dili gerçekden 

(Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 571.)

Çü bakdum nergis-i bîmâruna âheste âheste

Esen ol ey gözi mestüm ben öldüm kanı dil-haste 

(Kalyon, Abuzer (hzl.) (2011). Peşteli Hisâlî Metâliü’n-Nezâ’ir (İkinci Cilt) İnceleme – Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 802.)