Madde Detay

Buharalıdır. Asıl adı Ahmed olan şair İlâhî sanıyla tanınır. Fâtih Sultân Mehmed devri (1451-1481) şairlerindendir. Ahmed İlâhî, İbnü'l Arabî'nin temsil ettiği Ekberî ekole mensuptur. Halep'te bulunduğu süre içerisinde Necmüddin Kübrâ'nın neslinden Şeyh Necib'in tekkesinde kaldı ve Debbâğzâde'nin isteği üzerine Keşfü'l-Esrar adlı eseri genişleterek Türkçe'ye tercüme etti. Âlim ve bilgin bir kişi olan Şeyh Ahmed İlâhî Efendi, Halvetiyye, Melâmiyye ve Nakşibendiyye tarikatının bazı şeyhlerine hizmet etti (Kuru 2014: 774). Buhara’dan Anadolu’ya geldikten sonra Bursa’ya yerleşti. Bursa'da harabe bir halde bulunan Yoğurtlu Baba Dergâhı'nı kullanılabilir hale getirdi. Ömrünün son zamanlarında da bütün kalbiyle hakka yöneldi. Bursa’da vefat eden şair, Yoğurtlu Baba mezarlığında medfundur (Abdulkadiroğlu 1988: 143, 144).

Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Ahmed İlâhî’nin, Abdullah İlâhî ile çağdaş olması, bazı konuların birbirine karıştırılmasına sebep oldu. Şiirlerinde İlâhî mahlasını kullanan bu sûfîlerin ikisi de Nakşî ve Melâmî-meşreptir. Bu durum, eserlerinin birbirine nisbet edilmesinin yanı sıra, Fâtih’in İstanbul’a davet ettiği ve Ayasofya Camii’nde vaazlarını dinleyip sohbet ettiği İlâhî’nin kim olduğu meselesini de gündeme getirmiştir. Sadreddîn Konevî’nin Miftâhu’l-Gayb adlı eserinin şârihi Ahmed İlâhî olduğu halde, Kâtip Çelebi’den beri bu şerh Abdullah İlâhî’ye nisbet edildi. Fâtih’in Ayasofya’da dinlediği ve bazı tasavvufî konuları kendisiyle soru-cevap şeklinde konuştuğu sûfî de Abdullah İlâhî değil, Ahmed İlâhî’dir (Kara 1988: 111).

Eserleri

1.Tercüme-i Miftâhü'l-Gayb: Fatih Sultan Mehmed'in isteği üzerine Edremit'te iken Sadreddin Konevî'nin aynı adlı eserine yazdığı Farsça şerhtir. 143 varak olan eserin müellif nüshası Konya Yusuf Ağa'da 414 numaradadır. Diğer bir nüshası ise Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa bölümü numara 278'de kayıtlıdır. 

2.Şakâyiku'l-Hakâyık li-Sultâni'l-Hakâyık: Mahmud Şebusterî'nin Gülşen-i Râz adlı eserine yazdığı şerhtir. Eserin nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Kitaplığı, 474 numarada kayıtlıdır. 

3.Divan: Türkçe divanın tek nüshası Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, Orhan, nr. 93'dedir. 

4.Hızırnâme: Kitâb-ı Molla İlâhî ve Necâtü'l-Ervâh adlarıyla da anılan bu eserin Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah nr. 195, 127, 202/5; Bursa Yazma ve Eski Basma Eserleri Kütüphanesi, Genel nr. 846/2, 2284/2, 5007/2'de kayıtlı olan nüshaları vardır. 

5.Kenzü'l-Esrâr: Aynı adlı Arapça eserin genişletilerek Türkçe'ya çevrilmiş şeklidir. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, nr. 868'de kayıtlıdır. 

6.Risâle-i Es’ile ve Ecvibe: Bu eser Risale-i Molla İlâhî ve Risale-i Tasavvuf adlarıyla da anılmaktadır. 

7.Şerh-i Ba’zı Rubâiyyât-ı Ömer Hayyam: Farsça olan eserde Ahmed İlâhî, Ömer Hayyam’ın bazı rubâilerini şerh etmiştir. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Paşa Koleksiyonu, nr. 702/4’de kayıtlıdır.

8.Merâtib-i Fakr: Farsça manzum bir eserdir. Nüshası Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, nr. 1425, 82b-84a varakları arasındadır.

9.Sırr-ı Tâcü’l-Emcâd: Arapça kaleme alınan eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, nr. 1425, 76b-78b varakları arasındadır.

10.Mîzânü’l-Efkâr: Arapça yazılan eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, nr. 1425, 70b-76a’da kayıtlıdır.

11.Mahzenü’l-Cevâhir fî-Esrâr-ı Zikr: Yine Arapça kaleme alınan eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Koleksiyonu, nr. 1425, 1b-2b’de kayıtlıdır.

12.Risale-i Tevhîdiyye: Eser, Süleymaniye Kütüphanesi’nde, Kemal Edip Koleksiyonu’nda nr. 56, 305b-306b varakları arasındadır.

13.Tasavvuf Risalesi: Eser, Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde 5123, nr. 90b-113a varakları arasındadır.

14.Pend-nâme: Mesnevi nazım şekliyle yazılan bu eser 45 beyittir. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, nr. 1425, 80b-82b varakları arasındadır (Kuru 2014: 775). 

Abdulkadiroğlu, Abdülkerim (1988). Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân (Tıpkıbasım). Beliğ İsmail. Ankara: Anıl Matbaacılık.

Kara, Mustafa (1988). "Abdullâh-ı İlâhî" İslam Ansiklopedisi. C.1. İstanbul: TDV Yay. 110-112.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kuru, Esra (2014). "Şeyh Ahmed İlâhî ve Pendnâme'si". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. (9/9): 771-784.

Pendnâme'den

Bir nasihat iderem şâhâ sana

Bu cihân fânîdür kalma ana

Ehline hergiz vefâ kıldugı yok

Mutlakâ gayra cefâ kıldugı yok

Her nebî kim besledi sonra yedi

Âlemün resmi hemîşe bu idi

Kim ki geldi bu cihânda bir zamân

Kaygusında aglayu ser-câvidân

Bu bekâsuz menba’-ı tağyįrdür

Uymamak nakgına hod tedbîrdür

Eliyle aldadı cebbârlar

Mekrile azdurdı çok mekkârlar

Ben senün memlūkunam dut beni

Sonra döner kim kaçan gördüm seni

Yıllarda mihnet ile yâr olur

Bir nefesde döner ü agyâr olur

Gidesin ardınca ol senden kaçar

Kemterîsin kor seni gayra kaçar

Bir bezeklü yüzi var telbîs ile

Bu muvâfık yârdur İblîs ile

Gaflet ile esridür câhilleri

Gösterir yüz sayd ider ‘âkılleri

Ârif olan nakşına virmez gönül

Nice kim hakkla bulmışdur sübül

Tanımış kim bu cihân mekkârdur

Yâr sûretlü 'aceb agniyâdur 

(Kuru, Esra (2014). "Şeyh Ahmed İlâhî ve Pendnâme'si". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (9/9): 780, 781). 

***

Da’vî-i fazl-ı peder itme muhâdim dem isen

Şeref-i neslile fahr itme eger âdem isen 

(Abdulkadiroğlu, Abdülkerim (1988). Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân (Tıpkıbasım). Ankara: Anıl Matbaacılık. 144).