Madde Detay

Eserlerinde Mahfî mahlasını kullanan şairin asıl adı bilinmemektedir. Gîlân (Geylân)’lıdır. Bağdatlı Ahdî’nin Gülşen-i Şu’arâ’sı dışında 16. yüzyıl ve sonrasına ait tezkirelerde Mahfî’nin adına rastlanmaz. Şairin doğum yılı ve ailesi hakkında bilgi yoktur; fakat yaşam öyküsüyle ilgili kimi bilgilere eserlerinde söylediklerinden yola çıkılarak ulaşılabilmektedir.

Mahfî’nin eğitimi hakkında kesin bilgilere ulaşmak mümkün olmasa da eserlerinden anlaşılabildiği kadarıyla eğitimli bir şair olduğu, anadili Farsça’nın yanı sıra Hintçe ve Türkçe’yi de bu dillerde çeviri yapabilecek derecede iyi bildiği söylenebilir. Mahfî’nin Gîlân’ın merkezi olan Reşt kasabasının hâkimi Muzaffer Bahadır Han’ın (Emîr Dûbâç) şairi olduğu, başta Kızılbaşlar üzerine düzenlenen seferler olmak üzere birçok sefere Muzaffer Şah’la birlikte katıldığı bilinmektedir. Mahfî, Muzaffer Şah, Osmanlı’ya itaat ettiği için Şah Tahmasb tarafından idam edilince Bağdad Seferi sonrasında yaklaşık 943/1536’dan sonra İstanbul’a geldi ve Kanunî’nin hizmetine girdi. Ahdî’nin söylediğine göre devlet adamlarıyla arası bozulan şair “dîvân-ı sultânî”den sürülmüştür. Mahfî’nin Kanunî’ye bir arz-ı hâl sunduğunu ve kendi isteğiyle Kanunî adına Şâh-nâme kaleme aldığı gene Ahdî’den öğrenilir. Şairin ölüm tarihi kesin olarak belirlenememekle birlikte, kayıtlardaki son eseri Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gîlânî’nin en erken 965/1557-1558’de kaleme alındığı göz önünde bulundurulursa bu tarihten sonra öldüğü söylenebilir.

Tercüme-i Bîh-i Çînî: Çûb-ı Çînî adıyla bilinen ve aslı Hintçe olan risaleyi Mahfî önce Muzaffer Han için Farsçaya, ardından Kanunî için Türkçeye tercüme etmiştir. Mesnevi şârihi Gelibolulu Musluhiddîn Sürûrî tarafından da Türkçeye tercüme edildiği bilinen eserde "bîh-i çînî" terkibinin özellikleri, hangi hastalıklara iyi geldiği ve nasıl uygulanacağı anlatılır. Kanunî’ye sunulmak üzere hazırlanan eser Recep 963/Mayıs-Haziran 1556’da tamamlanmıştır. Tercüme-i Bîh-i Çînî’nin, tıp risalesi olmasına rağmen edebî bir yanının da olduğu, şairin Farsça ve Türkçe manzumelerle süsleyerek esere kendinden bir şeyler kattığı göze çarpar. Tercüme-i Bîh-i Çînî’nin üç nüshası tespit edilmiştir. En kapsamlı nüsha İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 1032’de kayıtlıdır.

Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gîlânî: Kanunî’ye sunulmak üzere en erken 965/1557-1558 tarihinden sonra kaleme alınmış, manzum mensur karışık bir şikâyet mektubudur. Mahfî’nin İstanbul’daki yaklaşık yedi sekiz yıllık bir dönemine ve Osmanlı’ya sığınmadan önceki hayatına kısmen ışık tutan, birinci tekil bir anlatı olarak değerlendirilebilecek eser, 16. yüzyıl Osmanlı tarihi ve tür tartışmaları açısından da ilginç bir kaynak niteliğindedir. Eserin tespit edilebilen tek nüshası Millet Kütüphanesi Ali Emirî Tarih 1023’te kayıtlıdır.

Mahfî’nin eserlerindeki en dikkat çekici özellik anadili olmasının da etkisiyle özellikle manzum kısımlarda Farsçayı yoğun ve etkin bir şekilde kullanmasıdır. Eserlerin Türkçe kısımlarda ise bazı aksaklıklar göze çarpar. Şair özellikle rübai yazma konusunda hünerlidir.

İhsanoğlu, Ekmeleddin vd. (hzl.) (2008). Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi. İstanbul: IRCICAYay.

Mahfî-i Gîlânî. Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gîlânî. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Tarih. No. 1023.

Solmaz, Süleyman (hzl.) (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı: İnceleme-Metin. Ankara: AKM Yay.

Şeşen, Ramazan, Cemil Akpınar ve Cevad İzgi (hzl.) (1984). Türkiye Kütüphaneleri İslâmî Tıp Yazmaları Kataloğu. İstanbul: IRCICA Yay.

Şemsettin Sami (1996). Kamûsü’l-A’lâm. Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Taşkın, Gülşah. “Kanunî Döneminde “Mahfi” Bir Şair: Mahfî-i Gilanî ve Bih-i Çinî Tercümesi”. Turkish Studies,Türkoloji Araştırmaları: Sabahattin Küçük Armağanı 7 (3): 2423-2443. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/154503366_135Ta%C5%9Fk%C4%B1n%20G%C3%BCl%C5%9Fah_S-2423-2443.pdf [erişim tarihi: 19.05.2013].

____________. “On Altıncı Yüzyıla Ait Otobiyografik Bir Eser: Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gilanî”. Turkish Studies,Türkoloji Araştırmaları 8 (4):- (Yayımlanacak)

____________. “Kişisel Bir Anlatıda Sultan Algısı: Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gilanî ve Kanunî Sultan Süleyman”. Prof. Dr. Günay Kut Onuruna Metin Tespitinden Metinsel Eleştiriye Uluslararası Sempozyumu 1-2 Kasım 2012. Yayımlanmamış Bildiri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.

Târîh-i berây-ı câmi'-i şerîf-i hazret-i Hudâvendigâr-ı âlemiyân

Bism-i ilâh-ı Vâhid u Rahman ü hem Rahîm

Sübhân-ı lâ-yezâl odur Kâdir-i kadî

Ba’d ez-edâ-yı hamd-ı Hudâ na‘t-ı Mustafâ

Ya‘nî Muhammed-i ‘Arabî seyyid-i Kerîm

Hâkân-ı şark u garb şehinşâh-ı bahr u ber

Yapdı imâret eyledi âlemde mustakîm

Gûyâ harîm-i Ka‘be durur mevzi‘-i safâ

K’ehl-i niyâz secde ider rûz [u] şeb mukîm

Mahfî binâ-yı ‘âlîye târîhini didi

Sultân-ı berr u bahr ü Süleymân bin Selîm 

(Mahfî-i Gîlânî. Arz-ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gîlânî. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Tarih. No. 1023 vr. 6b)