Madde Detay

Asıl adı Mehmed Niyâzî’dir. Afyonkarahisar’ın Hacı Yahya Mahallesi’nde doğdu. Hasan oğlu Süleymân Efendi’nin oğludur. İlim tahsiline memleketinde başladı. Ardından Sivrihisar ve Konya’da medrese tahsilini tamamladı. 1263/1847 yılında İstanbul’a giderek müderrislik sınavına girdi ve başarılı oldu. 1266/1850’de kardeşi Hüseyin Efendi ile birlikte Şuhut Seydî Sultan Zâviyesinde müderrisliğe başladı. Uzun süre medreselerde görev yaptıktan sonra 16 Teşrînievvel 1284/28 Ekim 1868’te Galatasaray Sultânîsi Osmanlı edebiyatı ve Arapça muallimliğine tayin olundu. Ölümüne kadar bu görevi sürdürdü. Mayıs 1288/Mayıs 1872’de ikamet ettiği İstanbul’daki Molla Gürani Mahallesi’nde vefat etti (Gönçer 1991: 150-152; Nasrattınoğlu 1971: 53; İnal 1988: 1238).

Şairin bilinen tek eseri Dîvânçe’sidir. Eser, şairin vefatından sonra 1291/1874 yılında basılmıştır. Dîvânçe’de 3 kaside, 8 tarih, 4 murabba, 2 terbi, 5 şarkı, 8 tahmis, 8 müseddes, 1 tesdis, 1 muaşşer, 3 müstezad, 101 gazel (1’i Farsça), 8 kıt’a, 2 muamma, 2 lugaz, 25 müfred (14’ü Türkçe-Farsça mülemma) bulunmaktadır. Niyâzî’nin Dîvânçe’sinde ilginç manzumeler yer almaktadır. Bunlardan biri “Taraf-ı Cânândan Uşşâka Hitâb Olarak Kasîde” başlığını taşıyan 53 beyitlik şiirdir. Sevgilinin bakış açısıyla âşıklara hitaben yazılan kaside, örneğine az rastlanan bir muhtevaya sahiptir. Kasidenin metni yayımlanmıştır (Güfta 2009). Dîvânçe’deki yaklaşık 40 kadar gazelin nazire olması şairin bu konudaki ustalığına da işaret etmektedir. Niyâzî, şiirlerini tanzir ettiği Murâdî’ye ait 3 gazel, Behcet, Rızâve Mîr Tahsîn’a ait birer gazele de Dîvânçe’sinde yer vererek farklı bir uygulama sergilemiştir. Eserde, önce söz konusu şairlerin gazellerinin metni verilmiş, sonra da Niyâzî’nin naziresi yazılmıştır. Dîvânçe’deki 8 tarih manzumesinden biri de oldukça ilginçtir. “Kaba Türkçe Gevherî Tarzında Târîh-i Meşîhat-ı Monla Beg” başlıklı tarih, halk şiiri tarzında oldukça sade dille hece ölçüsüyle söylenmiş bir şiirdir (Dîvançe, 107-110). Dîvânçe’de dikkat çeken bir diğer nazım şekli de Türkçe-Farsça olarak yazılan müfredlerdir. Şair, “Nev-zemîn-i Fârisî ve Türkî” başlığı altında 14 kadar müfredde ilk mısrayı Farsça söylemiş, sonra söz konusu mısranın Türkçe tercümesini ikinci mısrada aynı vezinde vermiştir.

İbnü’l-Emin, Mehmed Niyâzî’nin şiirlerini tatsız ve renksiz bulduğunu söylemektedir. Hatta şairi cahil olarak nitelendirmektedir (1988: 1239). Mehmed Niyâzî’nin Dîvânçe’sindeki üslubuna bakıldığında İbnü’l-Emin’in büyük ölçüde haklı olduğu görülür. Bazı şiirlerinde sade Türkçeyle yer yer kaba bir söyleyişle ortaya koyduğu tavır, divan şiirinin estetiğinden uzak bir görünüm sergilemektedir.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü’l-Eş’âr. İstanbul: İstihkâm Alayları Litografya Destgâhı.

Gönçer, Süleyman (1991). Afyon İli Tarihi. C. II. Afyon.

Güfta, Hüseyin (2009). “Mehmed Niyâzî’nin ‘Taraf-ı Cânândan Uşşâka Hitâb Olarak Kaside” Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi TAED 41: 25-34.

Güner, Galip, N. Güner (hzl). (2003). Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid. Ankara: Anıl Matbaası.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1988). Son Asır Türk Şairleri. C. III. İstanbul: Dergâh Yay.

Kurnaz, Cemal, M. Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Niyâzî (1291). Dîvânçe-i Niyâzî. İstanbul.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmânî. C. IV. İstanbul: Matba’a-i Âmire.

Nasrattınoğlu, İrfan Ünver (1971). Afyonkarahisarlı Şairler Yazarlar Hattatlar. Ankara: İpek Matbaası.

Şemdeddîn Sâmî (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. Cilt. VI. (tıpkıbasım). Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Taraf-ı Cânândan Uşşâka Hitâb Olarak Kasîde

Âşıkın bagrındaki dâgı nişânımdır benim

Dûd-ı âhı dahme-i âteş-feşânımdır benim

Taht-ı istignâda şehnâz-ı cihânam şübhesiz

Şan veren kâşâne-i dehre o şânımdır benim

Hem şehen-şâh-ı Habeş hem Mısr-ı nâza mâlikem

Yûsufam mu’ciz-edâ hep bende-gânımdır beni

Dest kemer-beste-i rikâbam zeyn eder reftâr ile

Şeh-levendân-ı cihân hayret-keşânımdır benim

Hûb-rûyân-ı zamân rif’atde gelmez ka'bıma

Zirve-i a’lâ-yı illiyyîn mekânımdır benim

Ey sabâ reftâre-gânım söyle gelsün gülşene

Gonca-i nevresteyem tâze zamânımdır benim

Öyle bir gülşen ki her rûşen-dile cân bahş eder

Sünbül ü ıtr u semen üftâde-gânımdır benim

Her zamân bir cilve îmâ etmede gül-çînlerim

İşve-i bâd-ı sabâ çün bâg-bânımdır benim

Goncalar olmaz güşâde görmedikçe rûyumı

Gülşen içre ân veren ruhsâr-ı ânımdır benim

Birbirine göz kulag olmuş benefşe der-çemen

Zülfümün h’âhiş-geri hem na’t-h’ânımdır benim

Pâyıma ruh-sûdedir fersûde-hâtır ar’arân

Kâmetim reşk-âver-i serv-i revânımdır benim

…

Gazel

Câm-ı bezm-i vuslatın atşânesidir bu gönül

Şem’-i nûr-ı matla’ın pervânesidir bu gönül

Zâhirâ bu âlem-i nâsûtda ammâ ma’nîde

Murg-ı lâhûtun aceb gülşânesidir bu gönül

Perver eyler her birin şîr-i lezîz-i aşk ile

Tıfl-ı akl u fikr-i kalbin anasıdır bu gönül

Günde bir gûnâ tasarruf eyler iklîm-i dili

Çünkü mülk-i cismimin şâhânesidir bu gönül

Ey Niyâzî gelsün erbâb-ı hüner itsün tavâf

Nazm u şi’r-i cevherin kâr-hânesidir bu gönül

(Mehmed Niyâzî (1291). Dîvânçe-i Niyâzî. İstanbul. 37, 77.)