Madde Detay

Adı, Silahdâr-zâde (70b ) ve Şefkat Tezkiresi'nde Ömer (Önder 2006:256), Osmanlı Müellifleri’nde (Bursalı Mehmed Tahir 2000: 460) ve Sicill-i Osmanî’de (Akbayar ve Kahraman 1996: 1280) Nüzhet Ömer, Tuhfe-i Nâilî’de (Kurnaz vd. 2001: 1046) Nüzhet, Mecelletü’n-Nisâb’ta (421b) ise Ahmed olarak geçmektedir. Mahlası Nüzhet’tir. Şiirlerinde Ahmed Nüzhet mahlasını da kullanmıştır. Nüzhet, eski adı Ruha olan Urfa’da doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Babasının adı Abdullah’tır. Cevâhirü’l-Hikem’in mukaddime bölümündeki bilgiye göre, küçük yaşta eğitime başladı ve eğitimini müteakip Koca Ragıp Paşa’nın Halep ve Rakka valilikleri zamanında mühürdarlık ve devatdarlık vazifelerinde bulundu. Osmanlı Müellifleri’ndeki, “İlm-i ahkâm-ı nücûmede intisâbı var idi.” ifadesinden astronomiyle de ilgilendiği anlaşılmaktadır. Müneccimîn-i İslâmiyeden Mehmed Kasım’ın Farsça Tenbîhâtü’l-Müneccimîn isimli eserini tercüme etmiş olması onun astronomi ilmine ilgisini göstermektedir. Nüzhet Efendi, bir dönem de Mekke ve Medine’ne kisedârlığı görevinde bulundu. Nakşibendî şeyhlerinden Neccâr-zâde Mustafa Rızâ’ya intisap etti. Şeyhinin kerametlerini anlattığı Menkabe-i Evliyâ’i fî Ahvâl-i Rızâ’î adında bir de eser kaleme aldı.  Cevâhirü’l-Hikem adlı eserinin mukaddimesinde belirttiğine göre Koca Râgıp Paşa’nın himayesini gördü. Nüzhet, Bursalı Mehmed Tahir'e göre 1192/1778-79'da Nail Tuman'a göre ise 1196/1781-82'de vefat etti. Galata Mevlevîhanesi’nde medfundur.

Eserleri şunlardır: Divan, Tenbîhâtü’l-Müneccimîn, Örfî Divanı Şerhi (Zübdetü’l-ilhâm), Manzum Hadîs-i Erba’în Şerhi, Cevâhirü’l-hikem (Marzubânnâme Tercümesi), Menkabe-i Evliyâ’iye fî Ahvâli Rızâ’iye, Terceme-i Hâl-i Ragıb Paşa.

1. Dîvân: Süleymaniye Kütüphanesi ve Millet Kütüphanesi’nde nüshaları bulunan hacimli bir eserdir. Dîvân’da hemen bütün nazım şekillerine yer vermesine rağmen ağırlığı gazeller oluşturmaktadır. Eserde, 7'si Farsça olmak üzere 179 gazel vardır. Gazellerden sonraki ağırlığı tarih manzumeleri (67 adet) oluşturmaktadır. Şair,  gazellerinde lirik konuların yanında hikemî ve tasavvufî konulara da yer verir. Dîvân'ın tenkitli metni yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Açıkel 2003).

2. Zübdetü’l-İlhâm: Şirazlı Örfî Divânı’nın kasideler bölümünün şerhidir. Eserin en hacimli nüshası Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları bölümünde Edebî Türkî Talat 86 numarada kayıtlıdır.

3. Cevâhirü’l-Hikem: Marzubân-nâme tercümesidir. Kelile ve Dimne tarzında kaleme alınmıştır. Eser hikmetli hikâyelerden oluşmaktadır. Hikâyelerin çoğunun kahramanı hayvanlardır. Eser, dokuz baptan oluşmaktadır. Baplarda yer alan hikâyeler, çerçeve hikâye tekniği ile kaleme alınmıştır.

4. Menkabe-i Evliyâ’iye fî Ahvâli Rızâ’iye: Şeyhinin hayatını ve kerametlerini anlatmak için kaleme almıştır. Mısır Millî Kütüphanesi’de bir, Süleymaniye Kütüphanesi’nde de üç yazma nüshası bulunmaktadır.

5. Terceme-i Tenbîhâtü’l-Müneccimîn: Astronomi ilmine dair yazılmış bir eserdir. Müneccimîn-i İslâmiyeden Mehmed Kasım’ın Farsça olan eserinin tercümesidir. Eserin nüshaları Mısır Millî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

6. Terceme-i Hâl-i Ragıb Paşa: Devetdârlık ve mühürdârlık görevlerinde bulunduğu Koca Ragıb Paşa’nın hâl tercümesidir. 

7. Manzum Hadîs-i Erba’în Şerhi: Bir dibace ile kırk hadisin manzum tercümelerinden oluşan bir eserdir. Eser yayımlanmıştır (Cihan 1991: 35-66):

Nüzhet Efendi’nin sanatı üzerinde, Nâbî, Nergisî, Veysî ve Koca Ragıb Paşa’nın yanı sıra İran edebiyatının önde gelen isimlerinden Hâkânî, Firdevsî, Sâdî-i Şirâzî, Kemâl-i Hocendî, Hâfız-ı Şirâzî, Nizâmî ve Örfî gibi isimlerin etkileri görülmektedir. Ağırlıklı olarak, nesir üslubunda Nergisî ve Veysî’nin, şiir üslubunda ise Nâbî ve Koca Ragıb Paşa’nın etkisinde kalmıştır. Hem nesirde hem de şiirde süslü bir dil kullanmayı tercih etmiştir. Şiirlerinde Sebk-i Hindî'nin ve hikemî tarzın izlerini görmek mümkündür. Nüzhet Efendi, aynı zamanda Arapça ve Farsçadan çevirileri olan iyi bir mütercimdir. Fakat çok yönlü bir kişiliğe sahip olan şair, devrinin güçlü isimlerinin gölgesinde kalmaktan kurtulamamıştır.

Ahmed Nüzhet Efendi. Münşeât-ı Koca Ragıb Pâşâ. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. No: T. 281/1.

Bursalı Mehmed Tahir (2000). Osmanlı Müellifleri. C. 2. Ankara: Bizim Büro Basımevi.  460.

Cihan, Sadık (1991). “Nüzhet Ömer Efendi ve Hadis-i Erbaîn Tercemesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (5): 35-66.

Açıkel (Demirkol), Hatice (2003). Divan-ı Nüzhet İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks. Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi.

Karakaş, Mahmut (2012). Bir Mutasavvıf Şair Ömer Nüzhet ve Eserleri. Konya: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.1047.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmanî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 1280.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa'deddin Efendi. (2000). Mecelletü'n-Nisâb. Ankara: KB Yay.

Nüzhet Efendi. Cevâhirü’l-Hikem. Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kitaplığı. No: 369. İstanbul.

Nüzhet Efendi. Cevâhirü’l-Hikem. Medine-i Münevvere Şeyhülislam Arif Hikmet Bey Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler Bölümü. No: 811.19. Medine.

Önder, Murat (2006). Şefkat ve Tezkire-i Şu'arâsı. Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.

Silahdâr-zâde Mehmed Emin. Silahdâr-zâde Tezkiresi. Millet Yazma Eser Kütüphanesi Ali Emiri Efendi Kitaplığı. No: 795. İstanbul.

Dîvân

Gazel

mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

O şeb kim hâk-pânın dîdesin tenvîr ider meh-tâb

Bu vech ile ruhun mâhiyyetin tefsîr ider meh-tâb

Zer-efşân eyleyüp evrâk-ı eflâki kevâkible

O mâh-ı çâr-deh-sâle gazel tahrîr ider meh-tâb

Degildir hâle rûy-i yâre harf atdın diyü mâhı

Çeküp zencîr-i sîme turmayup ta’zîr ider meh-tâb

Düzüp bir süfre cirm-i hâleden nân-pâre-i mehle

Felekde gûyiyâ bir bezm-i Cem tasvîr ider meh-tâb

Degildir gicesi gül-geşt-i sahrâ itmesün dil-ber

Şu’â’ı belki te’sîr eyleyüp tekdîr ider meh-tâb

Hoşâ feyz-i nazar kim bir bakışla kûçe-i şehri

Bakılsa Nüzhetâ hem-reng-i cûy-ı şîr ider meh-tâb

Gazel

mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün

Nigâh-ı dîde olur gerçi kim günâha sebeb

Günâh mâyesidir fi’l-asıl nigâha sebeb

Tekellüm-i leb-i la’linle sâbit olmuş iken

Nedir bu rütbe dehânında iştibâha sebeb

Güşûde eyledi ebr-i bahâr goncaları

Sirişk-i hasret olur hande-i refâha sebeb

Berât-ı hatt ile serbest iken gönül hâssı

Nedir bu gamze vü bu gâret-i sipâha sebeb

Kalur mı subh-ı kıyâmetde huftegân-ı zemîn

Aceb mi rîş-i sefîd olsa intibâha sebeb

Nişân-ı bûse degildir dimiş güzel Nüzhet

Nedir o gerden-i sâfındaki siyâha sebeb

(Açıkel (Demirkol), Hatice (2003). Divan-ı Nüzhet: İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks. Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi. 258-259).