Madde Detay

İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mustafa’dır. Çeşmî-zâde ailesinden Mekke kadısı iken vefat eden Mehmed Sa’îd Efendi’nin oğlu olan şair, bu yüzden Çeşmî-zâde sanıyla meşhur oldu. Öğrenimini tamamladıktan sonra 1153/1740-41’de müderris oldu. Dört defa kazasker tezkirecisi, bir defa da kassâm-ı askerî olan Reşîd, 1164/1750 yılında Valide Sultan Medresesi, 1167/1754’te ise Receb Paşa Medresesi müderrisliğine atandı. Vassâf Abdullah Efendi’nin şeyhülislamlığı esnasında meşihat mektupçuluğuna, 1177/1763 yılında da Piyale Paşa Medresesi müderrisliğine getirilmiştir (Erdem 1994: 131). 1180/1766 ile 1182/1768 yılları arasında vakanüvislik yapan Reşîd, 1184/1770 yılında Süleymaniye Darülhadis müderrisliğine atandı. Bu görevindeyken sağlığını kaybeden şair, aynı yıl vefat etti ve Rumeli Hisarı mezarlığına defnedildi. Eniştesi Sâmih Efendi “Reşîd-i Çeşmî-zâde ide me’vâyı mekân âmîn” (Çifçi: 172) mısraını ölümüne tarih olarak düşürmüştür:

Reşîd’in ölüm tarihini Fatîn (Çifçi: 172) ve Şemseddin Sami (1314: 2280), 1181/1767 ); Şefkat (Önder 2006: 136), Mehmed Süreyya (Akbayar 1998: 1384), Ârif Hikmet (Çınarcı 2007: 60) ve Babinger (1992: 329) 1184/1770, Bursalı Mehmed Tâhir ise (Yavuz 1972: 44) 1236/1821 olarak gösterir.

Daha çok yazdığı Çeşmî-zâde Tarihi ile meşhur olan Çeşmî-zâde Mustafa Reşîd’in, bunun dışında Dîvân’ı, Aksa’l-Ereb fi Tercemeti Mukaddimeti’l-Edeb adlı bir tercümesi bulunmaktadır:

1. Dîvân: Çeşmî-zâde Reşîd Dîvânı’nın iki nüshası bulunmaktadır. Bir nüshası Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Manzum Eserler 168, diğeri de İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 9597 numarada kayıtlı iki nüshası vardır. Dîvân’da 20 kaside, biri Farsça 143 gazel, 2 murabba, 49 kıta, 5 mesnevi, 1 terci-i bend, 5 tahmis, 11 rubai, biri Farsça 31 matla ile 7 müfred bulunmaktadır. Çeşmî-zâde Reşîd Dîvânı, yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Uluocak 1998).

2. Çeşmî-zâde Tarihi: Mustafa Reşîd Efendi bu eserinde, vakanüvis olarak atandığı 1 Receb 1180/ 3 Aralık 1766’dan III. Mustafa’nın kızı Hatice Sultan’ın doğum tarihi olan 27 Muharrem 1182/ 13 Haziran 1768 tarihine kadarki olayları anlatmıştır (Kütükoğlu 1959: X).

3. Aksa’l-Ereb fi Tercemeti Mukaddimeti’l-Edeb Tercümesi: Zemahşerî’nin aynı adlı eserinin tercümesidir.

Çeşmî-zâde Reşîd’le aynı dönemde yaşayan tezkireci Râmiz, Reşîd’in sanat yönünü değerlendirirken onun şiir ve inşadaki kudretinden övgüyle bahsetmiş, Veysî’yi kıskandıracak Nergisî’yi de hayrete düşürecek özelliklere sahip olduğunu dile getirmiştir (Erdem 1994: 131).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1998). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî (Yâhud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmânî). C. 5. İstanbul: KB-Tarih Vakfı Ortak Yay.

Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. (çev. Coşkun Üçok). Ankara: KB Yay.

Çınarcı, M. Nuri (hzl.) (2007). Şeyhülislâm Ârif Hikmet Beyin Tezkiretü’ş Şu’ârâsı ve Transkripsiyonlu Metni. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.

Çifçi, Ömer (hzl.). Fatîn Davut, Hâtimetü’l-Eş’âr, (Fatîn Tezkiresi). Ankara: KTB Yay. e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83503/fatin-davud---hatimetul-esar.html [erişim tarihi 31.10.2013].

Erdem, Sadık (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurefâsı, İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. Ankara: AKM Yay.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kütükoğlu, Bekir (hzl) (1959). Çeşmî-zâde Mustafa Reşîd, Çeşmî-zâde Tarihi. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.

Önder, Murat (hzl.) (2006). Şefkat ve Tezkîre-i Şu’arâsı. Yüksek Lisans Tezi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi.

Şemseddin Sâmî (1314). Kâmûsu’l-Âlâm. C. 3. İstanbul: Mihran Matbaası.

Uluocak, Mustafa (1998). Çeşmî-zâde Reşîd Dîvanı - İnceleme ve Tenkitli Metin. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Yavuz, Fikri-İsmail Özen (hzl.) (1972). Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul: Meral Yay.

Dîvân

Gazel

Şahâne tavr-ı cihânın gedâların gördük

Gedâya gıbta ider pâdişâların gördük

Yine çıkar sonu hamyâze-i humâr-ı gama

Bu meclisin mey-i halet-fezâların gördük

Derûnu başladı hindûlar ile yağmaya

O Çînî kâküle meylin hıtâların gördük

Şikestegi-i dile çâre-sâz olur sanma

Tabîb-i tesliyetin mûmiyâların gördük

Yine mukaddere vâbestedir husûl-ı merâm

Sahîfe-i talebin biz du'âların gördük

Atâsı kâma delîl-i serâb-ı hırmândır

Kibâr-ı 'asrımızın çok 'atâların gördük

Pesend-i tab‘-ı Reşîdâ’ya gerçi kim dehrin

Hezâr şâir-i sihir-âzmâların gördük

(Çifçi, Ömer (hzl.). Fatîn Davut, Hâtimetü’l-Eş’âr, (Fatîn Tezkiresi), Ankara: KTB Yay. E-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83503/fatin-davud---hatimetul-esar.html [erişim tarihi 31.10.2013]. 172-73.)