Madde Detay

Asıl adı Hasan olan Hasan Rıza Efendi, şiirlerinde Rıza mahlasını kullanmıştır. 1848-1849’da, İstanbul Üsküdar’da Aynalı Mescit civarında doğmuştur. Babası Ahmet Nazif Efendi’nin Tırnova posta müdürü ve Mustafa Reşit Paşa’nın kilercisi olduğu bilinmektedir. Hasan Rıza, Bozdoğan Kemeri’ndeki Kaptan Paşa ve Hafız Münib Efendi Mekteplerinde okumuş ve hat sanatına karşı küçükken başlayan ilgisi sayesinde, Sucu Hüseyin ve Hattat Yahya Hilmi Efendi gibi devrin usta hattatlarından eğitim almıştır. Ailesinin Horhor’a taşınması üzerine, Evliya Mektebinde derslerine devam eden şair, babası Tırnova Posta Müdürlüğüne tayin edilince, ailece Tırnova’ya taşınmışlardır. İstanbul’a dönüşte babası koleraya yakalanıp vefat etmiş ve eğitimini, Valide Sultan’ın kapı çuhadarı olan amcası, Hacı Hüseyin Efendi üstlenmiştir. Amcası onu Mûsika-yı Humâyûn’a kaydettirmiştir. Şefik Efendi’den (1820–1880) hattatlık icazeti almıştır. Hattatlıkta devrin üstadı kabul edilen Kazasker Mustafa İzzet Efendi ona bir müddet ders vermiştir. Hasan Rıza, Sami Efendi’den talik hattını öğrenmiş, H.1288/M.1871-1872’de Mûsika-yı Humâyûn imamlığına atanmıştır. H.1293/M.1876-1877’de hacca giden ve 1879’da Mûsika-yı Humâyûn’da hat muallimi olan şair, verdiği ders kaldırıldığı için imamlık görevine devam etmiştir. H.1324/M.1906-1907’de padişah mevlidhânlığı yapmıştır. H.1332/M.1913-1914’te açılan Medresetü’l Hattatîn’e sülüs-nesih-reyhânî hocası olarak atanmış, gözlerindeki rahatsızlık sebebiyle bu görevinden ayrılmak durumunda kalmıştır. Cihangir’de oturduğu konak 1916’da yanınca Rumeli Hisarı’na taşındığı bilinmektedir. Kayıtlara göre 1 Mart 1920 tarihinde (Derman 1971: 27’ye göre 2 Mart 1920) bu evde vefat etmiştir. Hisar yanındaki mezarlığa defnedilmiştir.

Hasan Rıza'nın Dîvân-ı Rıza adlı bir eseri olup, Dîvân’ın İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi No:288’de ve Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü No:3610’da olmak üzere şu ana kadar iki nüshası tespit edilmiştir. İstanbul Üniversitesi’ndeki nüsha H.1309/M.1891-1892’de istinsah edilmiştir ve müellif hattıdır (35 varak). 1928’de tedkik edilen eserde müretteb 71 adet şiir vardır. Süleymaniye Kütüphanesindeki nüshada, müretteb olmayan 187 şiir mevcuttur (66 yaprak). Dîvân’ın başına H. 1 Muharrem 1338/M. 26 Eylül 1919 tarihli fihrist konulmuştur. Bu dîvânlar üzerine iki tez çalışması (Telli 2010; Karaman 2009) ve bir makale (Sezen 2012) hazırlanmıştır.

Dîvân’ının başında kendisini hacı, seyyid, Halvetî, Şa’bânî, mûsikî-yi humâyûn hocası olarak tanıtan Hasan Rıza 19 Kelâm-ı Kadîm, pek çok levha-hilye ve yazı kaleme almış, 17 kişiye hattatlıktan icazet vermiştir. Sülüs-celî-talik-nesih hatlarıyla meşgul olmakla birlikte en çok nesihle yazdıkları dikkat çekmiştir. Nesihle Kuran yazmak, onunla kemale ermiştir. Sultan Reşad’ın isteğiyle 8 ciltlik Sahîh-i Buhârî ve Türkçe Tefsirli Kuran yazmıştır. Cihangir Camii levhaları, Sultan Selim Camii’ndeki Hilye-i Saadet levhası, Alman Konsolosluğu bahçesindeki çeşmenin ve Hürriyet-i Ebediye şehitlerinin kitabeleri, Mekke’de Makam-ı İbrahim’de asılı olan dört halifenin isimleri ona aittir.

Şiirlerinde tasavvufu yoğun şekilde işlemiştir. Tekke geleneği çerçevesindeki şiirlerde İslam dininin ve Halvetiye tarikatının gerekleri, kulluğun-sülûkun-edebin önemi, nasihat, dünyanın geçiciliği, Allah ve peygamber sevgisi en çok işlenen konulardır. Dili sade ve anlaşılırdır. Sıklıkla didaktik, zaman zaman lirik üslup kullanmıştır. İbnül Emin’in en değerli hattatlardandır dediği ve Sultan Reşad’ın özel hattatı Hasan Rıza’nın bu yeteneği karşısında, onun aruz ve heceyle yazdığı şiirler sönük kalmaktadır.

Derman, M. Uğur (1971). “Hasan Rıza Efendi”. Türk Ansiklopedisi. C. 19. Ankara: MEB Yay. 27.

Derman, M. Uğur (1997). “Hasan Rıza Efendi”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 345-346.

Hasan Rıza Dîvânı. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. No.2884.

Hasan Rıza Dîvânı. Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü No. 3610.

İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (1970). Son Hattatlar. İstanbul: MEB Yay.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Dîvânlar Kataloğu (1969). C. 4. Fasikül III. İstanbul: MEB Yay. 

Karaman, Gülay (hzl.) (2009). Hasan Rıza Dîvânı (İnceleme-Metin-Nesre Çeviri). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.

Rado, Şevket (1984). Türk Hattatları(XV. Yüzyıldan Günümüze Kadar Gelmiş Ünlü Hattatların Hayatları ve Yazılarından Örnekler). İstanbul: Yayın Matbaacılık.

Sezen, Gülşen (2012). “Hattat Bir Şair: Hasan Rıza (d.1849-ö.1920) ve Dîvânı, İki Şiirinin İncelenmesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (32): 207–224.

Telli, Fatma Betül (hzl.) (2010). Divan By Hasan Rıza. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.

Ülker, Muammer (1987). Başlangıcından Günümüze Türk Hat Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.

 

Gazel

Sana gel bir haber virem yüce ola anın şânı

Tarîk-i Halvetî pîri-durur Yahyâ-yı Şirvânî

Dil-i ‘âşıkları silmiş süpürmüş ‘âlî-himmetdir

Gönül tahtında bir sultân-durur Yahyâ-yı Şirvânî

Kudûmıyla nice cânlar iderler ahz-ı feyz el’ân

Kemâl-i menba‘-ı ‘irfân-durur Yahyâ-yı Şirvânî

Husûsâ vird-i Yahyâ okuyan erlere bî-şek

Hudânın ulu ihsânı-durur Yahyâ-yı Şirvânî

Semâ‘-ı sırr-ı tevhîdi tuyuran ehl-i Hakk’a hep

Hidâyet mazharı bürhân-durur Yahyâ-yı Şirvânî

O rütbe eshıyâdandır nazariyyûn disem câ’iz

Mürüvvet ma‘deni insân-durur Yahya-yı Şirvânî

Anın isrine pey-rev ol Rızâ sen anı reh-ber kıl

Recâsı halka makbûl-durur Yahyâ-yı Şirvânî

Sezen, Gülşen (2012). “Hattat Bir Şair: Hasan Rıza (d.1849-ö.1920) ve Dîvânı, İki Şiirinin İncelenmesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (32): 207–224.

Gazel

Hak bize gösterdi yol râzî ola buna kul

Budur edeb hem usûl bekle gönül kapusın

Âyineye bak hemân kalmaya şekk ü gümân

Her seher eyle emân bekle gönül kapusın

Dide-i cân ile bak ola tecelli-i hak

Şem‘a-i tevhidi yak bekle gönül kapusın

‘Aklına uyma sakın fikrine olma yakın

Cümle silâhın takın bekle gönül kapusın

İtme ezâ cânına virme halel şânına

Gayrı koma yanına bekle gönül kapusın

Böyledir emr-i Hudā sıdk-ıla eyle nidâ

Olma hiç andan cüdâ bekle gönül kapusın

Bildigin elden bırak vuslat-ı didâra bak

Olma sakın sen ırak bekle gönül kapusın

Bülbül-i gülzâr öter zevki dimâga yiter

Cümle iş anda biter bekle gönül kapusın

Dersini Hakdan alup nükte-i feyzi bulup

Bende-i mukbil olup bekle gönül kapusın

Hayli zamândır gözüm görmegi ister özüm

Dinle cânım bu sözüm bekle gönül kapusın

‘Âşık isen sen ana gel kulaġın tut bana

Yalvarırım ben sana bekle gönül kapusın

Cân iline yitmege hâlini ‘arz itmege

Şâhidi dinletmege bekle gönül kapusın

Sırrına sırdaş olam ‘aşk-ıla dâ’im tolam

Dir isen Hakkı bulam bekle gönül kapusın

Kim ki tarika girer vuslata elbet irer

Böyle kulu Hak sever bekle gönül kapusın

Bunda işin eyle sag yüzünü sen eyle ag

İşte kuzum geldi çag bekle gönül kapusın

Anlamaga özünü sag idivir sözünü

Görmege dost yüzünü bekle gönül kapusın

Gayrı sana müjdeler bak neler oldu neler

Rûşen olur dideler bekle gönül kapusın

Âl-i ‘abâya sezâ n’eydigini bil Rızâ

Olmaga bende kezâ bekle gönül kapusın

Sezen, Gülşen (2012). “Hattat Bir Şair: Hasan Rıza (d.1849-ö.1920) ve Dîvânı, İki Şiirinin İncelenmesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (32): 207–224.