Madde Detay

1003 yılı sonlarında (1594) İstanbul’da doğdu. Asıl adı Ebû Saîd Mehmed’dir. Esad Efendizâde Ebû Saîd Mehmed Efendi olarak tanındı. Hoca Sadeddin Efendizâde Şeyhülislâm Esad Efendi’nin oğludur. Medrese tahsilini tamamladıktan sonra amcası Şeyhülislâm Hocazâde Mehmed Efendi’den (Çelebi Müftü) mülâzım oldu. Zilhicce 1022/Ocak Şubat 1614’te Rüstem Paşa Medresesi’ne müderris olarak atandı. Üsküdar Mihrimah Sultan Medresesi, Sahn-ı Semân medreselerinden birinde (Recep 1027/Haziran-Temmuz 1618), Şehzade Medresesi’nde (Şaban 1028/Temmuz-Ağustos 1619) ve Süleymaniye medreselerinden birinde (Safer 1030/Ocak 1621) müderrislik yaptı.

Ramazan 1030/Temmuz-ağustos 1621’de Şam kadısı oldu. Rebiyülevvel 1032/Ocak-Şubat 1623’te azledildi. Zilhicce 1032/Ağustos-Eylül1623’te Bursa ve Muharrem 1033/Ekim-Kasım 1623’te Galata kadılıklarına getirildi. Muharrem 1034/Ekim-Kasım 1624’te İstanbul kadısı oldu. Muharrem 1035/Ekim-Kasım 1625’te bu görevden ayrıldı. Fakat Cemâziyelevvel 1036/Ocak-Şubat 1627’de ikinci defa İstanbul kadılığına tayin edildi.

Ramazan 1038/Nisan-Mayıs 1629’da Anadolu, Zilkade 1039/Haziran-Temmuz 1630’da Rumeli kazaskeri oldu. Muharrem 1041/Temmuz-Ağustos 1631’de kendisine Gelibolu ve Gümülcine arpalıkları verilerek kazaskerlikten azledildiyse de Zilkade 1049/Şubat-Mart 1640’ta yeniden Rumeli kazaskeri oldu. 18 Zilhicce 1053/27 Şubat 1644’te Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’nin ölümü üzerine şeyhülislamlık makamına getirildi. Bu duruma Cevrî tarafından “Ola sadr-ı câh-ı fetvâda mü’ebbed Bû Sa‘îd” mısraı ile tarih düşürüldü. İki yıl kadar bu görevde kaldıktan sonra 29 Zilkade 1055/16 Ocak 1646 tarihinde azledildi. 17 Ramazan 1061/3 Eylül 1651’de Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin yerine ikinci defa şeyhülislâm oldu.

Anadolu kazaskerliğine Bâlîzâde Mustafa Efendi’nin getirilmesi üzerine, mâzul İstanbul kadısı Esad Efendi bu makamın kendisinin hakkı olduğunu ileri sürerek Ebû Saîd Mehmed Efendi’ye karşı çıktı. Çok sert bir mizaca sahip olan Ebû Saîd Efendi, Esad Efendi’yi huzurunda tartakladı. Bu hareketi ilmiye mesleğine karşı bir hakaret olarak gören ulemânın tepkisi üzerine Ebû Saîd Efendi 11 Ramazan 1062/16 Ağustos 1652 görevden alınarak yerine Bahayî Mehmed Efendi getirildi. İki yıl sonra 12 Safer 1064/2 Ocak 1654’te Bahayî Mehmed Efendi’nin vefat etmesiyle üçüncü defa şeyhülislâm oldu. Bu görevi sırasında sadaretin Derviş Paşa’dan alınıp yerine daha uygun bir vezîriâzam bulunması için çalıştı. Bu makama İpşir Mustafa Paşa’nın getirilmesinde de faal rol oynadı. Ancak bu faaliyetleri onun azline yol açtı (Recep 1065/Masıy-Haziran 1655). İpşir Paşa’ya karşı çıkan âsiler vezîrirâzam ile şeyhülislâmın idamını istediler. Bu arada Ebû Saîd Efendi’nin konağına saldırdılar ve atası Hasan Can Çelebi zamanından beri birikmiş olan aileye ait eşya ve kitapları yağmaladılar. Güç durumda kalan Sultan IV. Mehmed, İpşir Paşa’yı zorbalara teslim ettiyse de Nakîbüleşraf Zeyrekzâde Abdurrahman Efendi’nin karşı çıkması üzerine Ebû Saîd Efendi’ye dokunmadı ve onu şeyhülislâmlıktan azlederek bu makama Koca Hüsamzâde Abdurrahman Efendi’yi getirdi. Ebû Saîd Efendi çiftliğinde oturup affı için haber beklerken Çınar Vak‘ası’nda kendisini destekleyen saray ağaları öldürülünce ümidi kırıldı, hatta muhaliflerinin gayretiyle arpalığı olan Gelibolu’ya gönderildi. Bir müddet sonra, Şaban 1065/Haziran-Temmuz 1655’te İstanbul’a Kandilli’deki çiftliğine dönmesine izin verildi. Daha sonra Rusçuk’a gönderildi. Cemâziyelâhır 1066/Mart-Nisan 1656’da Ümmülkura, Ramazan 1068/Haziran-Temmuz 1658’de Kudüs, bir hafta sonra da Şam kadısı oldu. Zilkade 1068/Temmuz-Ağustos 1658’de Konya ve oradan da İstanbul kadılığına getirildi. Recep 1072/Şubat-Mart 1662’de Ankara kazası arpalık olarak verildi. Rebiyülevvel 1073/Ekim-Kasım 1662’de istiska hastalığından vefat etti ve Eyüp’teki aile mezarlığına defnedildi. Vefat tarihi İpşirli (1994: 281), Uzunçarşılı (1982: 466) ve Şemsettin Sami (1996: 723)’de Zilkade 1072/Haziran-Temmuz 1662, Safayî (Çapan 2005: 271) ve Mucîb (Altun 1997: 35)’de 1072/1661-62 olarak gösterilmiştir. Şeyhülislâmlık süresi toplamı dört yıl iki aydan biraz fazladır.

 Ebû Saîd Efendi, Saîd mahlası ile Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler söylemiştir. Âsım Tezkiresi (vr. 8a)’ne göre Mecmû‘a-i Eş‘âr adlı eseri bulunmaktadır.

Abdülkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdetü’l-Eş’âr. Ankara: AKM Yay. 168-169.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî, C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 426.

Altun, Kudret (hzl.) (1997). Tezkire-i Mucîb (İnceleme-Metin-Dizin-Sözlük). İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı Yay. 35.

Âsım. Zeyl-i Zübdetü'l-Eş‘âr. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi. TY 1711. vr. 8a. 

Bilkan, Ali Fuat, Y. Çetindağ (2006). Şeyhülislâm Şairler. Ankara: Hece Yay. 101-103.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 270-272.

İpşirli, Mehmet (1994). “Ebûsaid Mehmed Efendi ”. İslam Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yay. 281.

Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 434.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay. 254b.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Şakaik-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri-Vekâyiü’l-Fudalâ-I. İstanbul: Çağrı Yay. 295-297.

Şemsettin Sami (1996). Kâmûsu’l-‘Alâm. Tıpkıbasım. C. I. Ankara: Kaşgar Neşriyat Yay. 723.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990). C. 7. “Said Mehmed Efendi (Esad Efendizâde)”. İstanbul: Dergâh Yay. 428-429.

Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2007). “Saîd”. C. 7. Ankara: AKM Yay. 446-447.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1982). Osmanlı Tarihi (XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar). C. 3, 2. Kısım. Ankara: TTK Yay. 465-466. 

Zavotçu, Gencay (hzl.) (2009). Rıza Tezkiresi (İnceleme-Metin). İstanbul: Sahaflar Kitapsarayı Yay. 248-250.

Gazel

Zîb-i destârdur ol nahl-i cemâl üstine gül

Kırmızı şâl sarar tâze nihâl üstine gül

Makdem-i şâh-ı bahârıla bezendi gül-şen

Câme-i sebz geyüp altına al üstine gül

Ârzū-mend idi teşrîf-i şehen-şâha meger

Göz kulag oldı çıkup safh-ı cibâl üstine gül

Atlas-ı berg-i güli üstine revâ pây-endâz

Reh-güzâr-ı şeh-i ferhunde-hısâl üstine gül

Ola ikbâli Sa‘îdâ o şehüñ gül gibi ter

Kondugınca nitekim âb-ı zülâl üstine gül

(Zavotçu, Gencay (hzl.) (2009). Rıza Tezkiresi (İnceleme-Metin). İstanbul: Sahaflar Kitapsarayı Yay. 249-250.)

Nazm

Kadd-i mevzûn-ı sâkî bir nihâl-i nâz-perverdür

Mey-i gül-fâm ile sâgar elinde bir gül-i terdür

Mu‘attardır meşâmm-ı bâde-nûşân bûy-ı sahbâdan

Fürûg-ı âteş-i meyle kadeh bir sîm micmerdir

Kadeh devr eylesin pervâne-âsâ bezm-i işretde

Sürâhi şu‘le-efrûz oldu bir şem‘-i münevverdir

Sa‘îdâ sohbet-i peymâneden dûr olma âlemde

Nedîm-i pâk-meşreb-i sâf-dil var ise sâgardır

(Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 271.)