Madde Detay

İstanbul'da 1264/1848 senesinde doğdu. Asıl adı Mehmed Sa'îd Bey'dir. Şiirlerinde Sa'îd mahlasını kullandı. Ahmed Kemâl Paşa'nın oğludur. Kemâl Paşa-zâde ve Lastik Sa'îd sanlarıyla tanındı. Lastik giydiğinden dolayı bu lakabın verildiğini söyleyenler varsa da sürekli değişken, biraz da hoppa olmasından dolayı dostları tarafından bu adın takılmış olduğu rivayet edilir. Çocukluğunda babasının Berlin sefaretinde bulunması dolayısıyla Almanya'da bir müddet okudu. Daha sonra İstanbul'a gelerek iyi bir öğrenim görüp tahsilini tamamladıktan sonra Hâriciye Mektûbî Kalemi'nde memuriyete başladı. 1284/1867 senesinde 4.000 kuruş maaşla Şûrâ-yı Devlet birinci sınıf muavinliğine, 1868/1285 yılında Şûrâ-yı Devlet Adliye Dairesi başkitabetine tayin edildi. Nâmık Paşa'nın riyaseti esnasında 1290/1873 senesinde tekrar muavinliğe, aynı yılın ortalarında Yûsuf Kâmil Paşa'nın riyasetinde Muhâkemât Dairesi başkitabetine, bir yıl kadar sonra da Hâriciye Matbûât Kalemi müdür muavinliğine atandı. Hüseyin Avnî Paşa'nın sadaretinde tercümanlık görevinde bulundu. 1291/1874 yılında Hâriciye Matbûât Kalemi müdürlüğüne getirildi. 1293/1876 senesinde Hâriciye kitabetine, 1303/1885 yılında da Şûrâ-yı Devlet Muhâkemât Dairesi üyeliğine atandı. 1307/1889 yılında yeni teşkil olunan Şûrây-ı Devlet Bidâyet Mahkemesi riyasetine tayin olundu ve maaşı 10.000 kuruşa yükseltildi. Galatasaray Sultânîsi'nde ve Mülkiye Mektebi'nde uzun süre kitâbet ve tercüme; Hukuk Mektebi'nde Hukûk-ı Esâsiyye ve Hukûk-ı İdâre-i Mülkiye dersleri verdi. Devlet dahilinde ve Avrupa'da yayın yoluyla devlet aleyhine çalıştığı, zararlı yayınları Avrupa'dan getirtip bununla insanları ifsat ettiği, bu evrakların evlerinde bulunduğu vb. gerekçelerle Encümen-i Vükelâ tarafından takdim edilen bir mazbata üzerine 1317/1899 senesinde birkaç arkadaşıyla birlikte Yemen'e sürgüne gönderildi. Meşrutiyet'in ilanını müteakip 1326/1908 senesinde İstanbul'a döndü. Aynı yıl 10.000 kuruş maaşla Şûrâ-yı Devlet Tanzîmât Dâ'iresi reisliğine tayin olundu. Yaşı dolduğundan 1332/1914 yılında emekliye sevkedildi. Cemîl Sa'îd, Es'ad Sa'îd, Mehmed Âsım adlarında üç oğlu; Su'at Sa'îd ve Fâ'ide adlarında iki kızı vardı. Sa'îd 1339/1920 senesinde İstanbul'da vefat etti. Süleymaniye Camisi haziresinde babasının yanına defnedildi.

Eserleri şunlardır:

1. Dârü'l-Kütüb: Çeşitli makale ve fıkraları ihtiva eden bu eser 1303/1886 senesinde 272 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

2. Fezâ'il-i Ahlâkıyye ve Kemâlât-ı İlmiyye: Jean Jacques Rousseau'dan tercüme olan bu eser üç kısım hâlindedir. Birkaç baskısı olan eserin en geniş baskısı 1311/1893 senesinde 127 sayfa hâlinde İstanbul'da yapılmıştır.

3. Fransızcadan Türkçeye Kâmûs: Kâmûs-ı Sa'îd adıyla Maârif Nezâreti adına resimli olarak tertibine başladığı bu eserin ancak yirmi iki forması neşredilebilmiştir. Bu formalar 1334/1918 senesinde 324 sayfa hâlinde İstanbul'da basıldı.

4. Galatât-ı Terceme: Toplam dokuz defter halindeki bu eser bölüm bölüm 1306/1889 ile 1309/1892 seneleri arasında İstanbul'da yayımlanmıştır. Dokuz defterin toplamı 522 sayfa civarındadır.

5. Garâ'ib-i Âdât-ı Akvâm: Fransızcadan A. Racine'den çeviridir. 1303/1886 senesinde 64 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

6. Hukûk-ı Düvel: Cebrail Gregor ile birlikte hazırladığı bu eser 1299/1882 yılında 156 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

7. Hukûk-ı Siyâsiyye-i Osmâniyye Dersleri: İstanbul'da 1329/1913 senesinde 160 sayfa hâlinde basıldı.

8. Mehâkim: 1306/1889 senesinde 75 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

9. Münâzara: Ahmed Midhat Efendi ile müşterektir.

10. Sefir ve Şehbenderler: 1307/1890 senesinde 80 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

11. Teşebbüsât-ı Cürmiyye: İstanbul'da 1308/1891 senesinde 66 sayfa hâlinde basılmıştır.

12. Teşhîr-i İzmihlâl: İstanbul'da 1326/1910 senesinde 30 sayfa hâlinde basılmıştır. İntihâb-ı Me'mûrîn komisyonunun mazbatasıdır.

13. Usûl-i Ma'îşet-i İnsân: 1307/1890 senesinde 52 sayfa hâlinde İstanbul'da basıldı.

14. Usûl-i Mes'ûliyyet-i Vükelâ: Sa'îd'in böyle bir eserinin basıldığı bildiriliyorsa da (İnal 1988: 1623) Özege Kataloğu'nda rastlanılamadı.

15. Vezâ'if-i Adliye-i Etibbâ: İstanbul'da 1306/1889 senesinde 72 sayfa hâlinde basıldı.

Sa'îd'in bunlardan başka dönemindeki birçok gazete ve mecmuada siyasi ve edebi yazıları yayımlanmıştır.

Sa'îd Türkçeden başka Arapça, Farsça, Almanca, Fransızca bilirdi. Gazeteciliğe Tasvîr-i Efkâr'da başladı. Vakit ve Tarîk gazetelerinde başyazarlık yaptı. Kendisi de Şark adlı bir gazete çıkardı. Yazılarında dış politika üzerinde de durdu. Journal de Costantınople'de çıkan Fransızca makalelerinde dış basında Osmanlı devleti aleyhinde çıkan yazılara cevap verdi. Zamanındaki her edebî mübahaseye karıştı. Münakaşalarına ufak hicivler de kattı. Hevâyî takma adıyla mizahi şiirler de yazdı (Dural 2007: 451).

İbnü’l-Emin, Sa’îd’in mizaha meyilli, zarif, nüktedan, anlayışı kuvvetli bir insan olduğunu; zarif sözlerden, ince nüktelerden çok hoşlandığını; nasirliğinin şairliğinden daha üstün olduğunu söyler (İnal 1988: 1622). Sa’îd’in öz Türkçenin eski bir taraftarı olduğunu gösteren şu kıt'ası pek meşhurdur: Arapça isteyen Urbân'a gitsin / Acemce İsteyen Îrân'a gitsin / Frengîler Frengistân'a gitsin / Ki biz Türküz bize Türkî gerekdir" (Gövsa 1933-1935: 1404).

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Dural, G. (2007). "Sa'îd". Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. VII. Ankara: AKM Yay. 451.

Gövsa, İbrahim. Alaeddin (1933-1935). Meşhur Adamlar, Hayatları, Eserleri. C. IV. İstanbul.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1988). Son Asır Türk Şairleri. C. III. İstanbul: Dergâh Yay.

Sakin, Serdar (2008) (hzl.). "Sa'îd Bey". Mehmed Zeki Pakalın - Sicill-i Osmânî Zeyli. Ankara: TTK Yay.

Gazel

Durma ahmak gibi dolabını tedvîre çalış

Sıdk ile iş göremezsen reh-i tezvîre çalış

Kesret-i mâl ile fahr u şeref olmaz hâsıl

İlmini fazlını irfânını teksîre çalış

Nûr-ı îmân leme'ân eyler iken sînemde

Sen işin yok ise zâhid beni tekfîre çalış

Ortalık ehl-i tasannu'la leb-â-leb doldu

Ey kalem anların ahvâlini teşhîre çalış

Ola matrûd-ı derin ehl-i nifâk u gıybet

Nâkil-i meclis olan müfsidi tekdîre çalış

Tarz-ı Îrân ile Urbân'ı bırak eslâfa

Türk isen Türk'e yarar şîvede tahrîre çalış

Meslek-i Sâlim'e sâlik olarak sen de Sa'îd

Peyrev ol Avnî Bey'in şi'rini tanzîre çalış

Sürgün Bulunduğu Yemen'de San'a Kalesi'nde Söylediği 30 beyitlik Kasideden:

Eski bir nazmı tahatturla düşüp ikdâma ben

Eyledim tanzîrini bir nev-zemîn-i nâme ben

Zabt olunmaz at gibi urdun beni yerden yere

Nesr ü nazmından neler çekdim senin ey hâme ben

Cümle ihvân-ı kitâbet hasm-ı cân olmuş bana

Hep salâ-hân olduğumdan sahne-i aklâma ben

Kimseye etmem temelluk kimseye çakmam hulûs

Büt-perest olmam perestiş eylemem esnâma ben

Ger mukadderse halâsım Hak eder ihsân deyüp

Bir gün olsun sapmadım vâdî-i istirhâma ben

Şöhret âfet olduğun bilsün cihân artık Sa'îd

Bir misâl-i ibret oldum işte hâs u âma ben

(İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1988). Son Asır Türk Şairleri. C. III. İstanbul: Dergah Yay. 1628, 1629.)