Madde Detay

1143/1730 yılında İstanbul'da doğdu. Başdefterdar Damad Mehmed Paşa'nın mektupçusu olan babası İstanbul şehremini iken vefat etmiştir. Tarihçi bir yazar-şair olup tahsilini memleketi İstanbul'da tamamladı. Tahsilini bitirdikten sonra kâtiplik görevinde bulundu. Memuriyeti devam ederken 1178/1764 yılında vefat etti (Babinger 1982: 323). Bursalı Mehmed Tâhir ise ölüm yılını 1178/1768 (1975: 143) olarak verir fakat Babinger'in verdiği miladi tarih daha doğrudur. 

Şehrî-zâde Mehmed Saîd'in asıl şöhreti yazmış olduğu on beşe yakın tarih ve biyografi kitabından gelir. Kâtip Çelebi'den etkilenen Sa'îd (Özen 1975: 143), 18. asrın önemli tarih yazarlarından biri olarak anılır. Birçok tarihî eser ve derleme yazmıştır. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri adlı eserinde onun şiire kabiliyetinin de iyi olduğunu söyler (1975: 143). Yazdığı eserler şunlardır:

1. Nev-peydâ (Kurretü'l-Ebsâr fî-Netâyici't-tevârîh ve'l-Ahbâr, Nuhbe-i Sa’îdî): Bir tarih kitabıdır. Birbirinden hacim ve muhteva yönüyle farklı üç nüshası bulunmaktadır. Uzun mukaddimesinde, incelenen ve başvurulan kaynaklara dair bibliyografik pek çok bilgi olduğu gibi Dört Halife ile Osmanlı padişahlarının fazilet ve meziyetlerine ait hususlar da yer almaktadır. Kitabın asıl kısmında 699/1299'dan 1000/1592 senesine kadar olan üç yüz bir senelik Osmanlı tarihi ile Kâtip Çelebi (ö. 1657) ve ünlü tarih yazarı Nâ'îmâ (ö. 1716)’nın geniş bir biçimde hayatları yer almaktadır. Sultan III. Osman Devri’nde (ö. 1757) kaleme aldığı bu eserinde kendi hayatına ve eserlerine dair bilgiler de bulunmaktadır. Bu eseriyle Oruç Bey Tarihi'nden bahseden ilk tarihçi oldu (Atsız 1972: 10). Eserin tarih felsefesine ayrılan dördüncü bölümü dikkat çekmektedir.

2. Mahzenü’s-Safâ Kenz-i Dürer-i Zikr-i Şuarâ: Kaynaklarda ismi geçmeyen bu şair tezkiresinin dibacesinde eserin şair padişahlar, şair şehzadeler ve Osmanlı topraklarında şöhret bulan şairler şeklinde üç bölümden oluştuğu belirtilse de sadece ilk kısım mevcuttur. Eserde II. Murat’tan I. Mahmut’a kadar gelen süre içerisinde şiir yazan padişahlar, gazaları, hayırları, hükümetlerindeki vezirler ve padişahların şairliklerinden bahsedilmiştir (Ersen 2011:54-55).

3. Tâcü'l-kavânîn: Başta Lutfi Paşa'nın Asafnâme’si olmak üzere siyaset ve nasihat kitaplarından yararlanılarak hazırlanan siyasetname türündeki bu eser I. Mahmud devri vezirlerinden Mehmed Paşa'ya takdim edilmiştir. Eserde padişahların adap ve hasletlerinden, vezir olacakların niteliklerinden, sefere çıkmanın usullerinden ve devlet hazinesinin her zaman dolu olması gerektiğinden söz edilir.

4. Heşt- Behişt: İstanbul konulu bir tarih kitabıdır.

5. Lübbü’t-Tevârih: Kırım hanları ile ilgili bir tarih kitabıdır. Bu eserden yalnızca Bursalı Mehmed Tâhir bahsetmiştir (1975-III: 143).

6. Tuhfe-i Mustafaviyye fî-Beyân-ı Kapudânân-ı Devlet-i ‘Aliyye: Dönemin kaptan-ı deryası Mustafa Paşa adına yazılmıştır. 1761’de yazılan eserde bütün Osmanlı kaptan-ı deryalarının yaşamları ele alınmaktadır. Bu eser konu yönüyle yazarın bir diğer eseri Zübde-i Müte’allika bi’l-Bihâr'a benzemektedir.

7. Zübde-i Müte’allika bi’l-Bihâr:  Tuhfe-i Mustafâviyye Fî Beyân-ı Kapudân-ı Devlet-i Âliyye'nin kısaltılmış şeklidir.

8. Ravzatü'l-enfüs fi't-târîh: Kâtip Çelebi’nin Cihan-nümâ adlı kitabına zeyl olarak yazılmıştır. Eser iki ciltten oluşmaktadır. Avrupa, Afrika ve Amerika kıtaları hakkında bilgiler içerir.

Eserin eksik bir yazma nüshası Berlin Devlet Kütüphanesinde bulunmaktadır (Babinger 1982: 325).

9. Gül-i Zibâ: 1161 / 1748’de yazılmış olan Osman-zâde Ahmed Tâib'in Hâdikatü'l-vüzerâ adlı eserinin zeylidir. Sultan III. Ahmed'in sadrazamı Nişancı Ahmed Paşa'dan I. Mahmud'un sadrazamı Said Mehmed Paşa'ya kadar 1703-1756 yılları arasındaki otuz bir sadrazamın biyografisini içermektedir. Eserin Almanya Millî Kütüphanesinde “Ms.or.oct.3104”, Hüsrev Paşa Kütüphanesinde 384/5, Beyazıd Umumî Kütüphanesinde 145/3, Veliyyüddin Efendi Kütüphanesinde 2415/2, Süleymaniye Kütüphanesinde 195/3 ve 2246/2, Murad Molla Kütüphanesinde 338/4 numaralı nüshaları yer almaktadır.

10. Gülşen-i Mülûk: Osman-zâde Tâib’in (ö. 1724) Hadîkatü’l-Mülûk adlı eserine zeyl olarak yazılmıştır. Eserde yalnız III. Ahmed'den ve dönemindeki olaylardan söz edilir. Eserin Almanya Millî Kütüphanesi'nde “Ms.or.oct.3104” (2 tane), “Ms.or.oct.1965”; Berlin’de “Hs.or.oct.1015”; Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'nde 135/2 ve 1470/3; Süleymaniye Kütüphanesi'nde 4854/2 ve 2440/1; Hüsrev Paşa Kütüphanesi'nde 384/3; Köprülü Kütüphanesi'nde 389/1; Murad Molla Kütüphanesi'nde 338/2; Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi'nde 2415/1 numaralı nüshaları yer almaktadır.

11. Haşiyetü'n-Ala Şerh-i Adab-i Taşköprü-zâde: Arapça bir eser olup ahlâk felsefesi konuludur. Eser; Atıf Efendi Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonunda 2419/14 numarayla kayıtlıdır. 

12. Zübdetü’l-Tevârih: Yaratılıştan Sultan I. Mahmûd’a (ö. 1754) kadar gelen bir tür dünya tarihidir. İki cüzden oluşmaktadır. Kahire'de TK, 206 (L cüz : 293 ypr., 2. cüz : 301 ypr.) olarak kayıtlıdır.

13. Metnü't-tevârîh: Babinger, bu eserin Târîh-i Nev-peydâ’nın bir tür dizini olduğunu ve içinde müellifin otobiyografisinin yer aldığını söyler. Saint Petersbourg Şarkiyat Enstitüsü'nde bulunduğu bildirilen nüsha kaybolmuştur.

Bu eserlerin dışında Şehrî-zâde Mehmed Efendi'nin, Kurretü'l-Ebsâr Fî Netâyici’t-Tevârih Ve’l-Ahbâr,  Nuhbe-i Saîdî, Ravzatü’l-Enfüsî gibi eserlerinin varlığından da söz edilir (Babinger 1982: 323-24-25).

Şehrî-zâde'nin Târîh-i Nev-peydâ'da kaydettiği diğer eserleri şunlardır: Ahsenü'l-meslûk fî-Hâdikatü'l-mülûk, Ravzatü's-selâtin, Târîh-i Düvel, Eşrefü't-tevârîh, Usûlü'l-hikem, Fethu'l-hallâk, Matlau'l-beyân fi'l-hayevân, Kıledâtü'l-fuzalâ.

Eserlerinde yer alan ayet, hadis, Arapça, Farsça, Türkçe atasözü ve şiirler, bu dillere ve dinî ilimlere vakıf olduğunu düşündürmektedir.

Atsız, Hüseyin Nihal (hzl.) (1972). Oruç Beğ Tarihi. İstanbul: Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser Dizisi. 

Babinger, Franz (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Çev. Coşkun Üçok. Ankara: KB Yay.

Bilici, Faruk (2010). “Şehrîzâde Mehmed Said”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 472-473.

Ersoy, Ersen (2011).”Şehrîzâde Muhammed Saîd Vahdetî’nin Şairler Tezkiresi Mahzenü’s-Safâ Kenz-i Dürer-i Zikr-i Şu‘arâ Üzerine”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 7: 45-56.

İpekten, Haluk vd. (1998). "Şehrîzâde Mehmet Sa'îd". Büyük Türk Klâsikleri. C.7. İstanbul: Ötüken-Söğüt Yay.

Özen, İsmail (hzl.) (1975). Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı Müellifleri. C. 3. İstanbul: Meral Yay.

Gülşen-i Mülûk'tan

Müşârün ileyh şehîd-i sa’îd Köpülü-zâde Fâzıl Mustafâ Paşa merhumun necl-i necîb ve ferzend-i erîbleri olup fazl u kemâl ile ‘ârif u şehîr bir zât-ı şerîf-i ‘adîmü’n-nazîrdir. Bin yüz on iki muharremü’l-harâmında ‘ammî-zâdeleri Hüseyin Paşa sadâretinde bâ-dest-yârî isti’dâd-ı Hudâ-dâd-ı ecdâd-ı kirâm-ı nîk-nihâdları gibi rütbe-i vezâret ve kubbe-nişîni ile dil-şâd kılındıktan sonra sene-i mezbûre cumâde’l-ulâsında Erzurum ba’dehu ma’a't-teftîş Anadolu ve Egriboz ve Kandiye ve yine Egriboz menâsıb-ı celîleleri ile mazhar-ı ‘inâyet ve Sultân Mustafâ Han hazretlerinin şeref-i musâharetleriyle mükerrem ü mültefit olduktan sonra zamân-ı hazret-i Ahmed-i Sânîde Çorlulu ‘Alî Paşa merhûmun nazar-ı i’tibârdan sükûtu sebebiyle ‘azl ve tebdîli tasmîm olundukda halîle-i muhteremelerinin zifâfı bahânesiyle Egriboz’dan getirtilip yirmi iki rebiü’l-âhirin on yedinci günü mesned-i vekâlet irtikâ olundu. Müşârün ileyh egerçi sûret-i salâh u 'iffet ile ârâste ve hilye-i takvâ-yı sahîha ile pîrâste müteverri'-i ehl-i hâl ve müteşerri'-i sâhib-kemâl idi lâkin tab'-ı 'âlîleri inzivâya mâyil ve ibâdet ü tâ'ata şâmil olduğundan çendân umûr-ı devlet-i dünyâya meyl ü rağbetleri olmamakdan nâşî sene-i merkûme cumâde'l-uhrâsının yirmi birinci günü gâile-i sadâretden 'afv ve 'icâzet zımnında yine Egriboz muhâfazasına me'mûr ve sene-i mezbûre şevvâlinde Hanyâ ve yirmi üçde Kandiye, yirmi beşde Livâ-i Yanya, yirmi altıda Karadağ cânibi ser-'askerliği ile Bosna ve sene-i mezkûrede Belgrad ve yirmi yedide İçel, yirmi sekizde Kıbrıs mansıblarıyla mükerrem ü mesrûr oldular

(İpekten, Haluk vd. (1998). "Şehrî-zâde Mehmet Sa'îd". Büyük Türk Klâsikleri. C.7. İstanbul: Ötüken-Söğüt Yay. 223).