Madde Detay

1062/1651-52 yılında İzmir’de doğdu. Asıl adı Mustafa’dır. Şeyh Sâkıb Mustafa Dede olarak tanındı. Babasının adı İsmâil Efendi’dir. Annesinin adı Hâlime’dir. Muhyiddin Arabî’nin müridlerinden, Endülüs’ten İzmir’e göç eden bir mutasavvıfın soyundan geldiği rivayet edilmektedir. İlköğrenimini İzmir’de gördükten sonra İstanbul’a geldi. Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa’ya intisap etti. Paşa’nın himayesinde Fâtih Medresesi’nde tahsiline devam etti. Fâzıl Mustafa Paşa’nın maiyetinde katıldığı Çehrin Seferi (1678) esnasında bir Mevlevî dervişinden etkilenerek Mevlevîliğe ilgi duymaya başladı. Öğrenimini tamamladıktan sonra Bursa’ya gitti. Burada İshak Hocası Ahmed Efendi’den Farsça öğrendi. Bursa’dan Konya’ya geçerek Köseç Ahmed Dede’den Fusûsü’l-Hikem’e dair dersler aldı. Daha sonra İstanbul’a döndü ve Fâtih Camiinde altı ay dersiâmlık yaptı. Edirne’ye giderek Seyyid Mehmed Dede’ye intisap etti. Mehmed Dede’nin yanında çile çıkarıp külah giyerek dede unvanını aldı. İstanbul’a dönerek Galata Mevlevîhânesi şeyhi Gavsî Ahmed Dede’ye intisap etti ve ondan Mesnevî okudu. Bir ara Nesîb, Hasîb, Lebîb, Vehbi, Müneccimbaşı Ahmed ve Handî Dedeler ile birlikte Mısır’a gitti. Burada üç ay, Siyâhî Dede’nin hizmetinde bulundu. İstanbul’a dönerek Galata Mevlevîhânesi’nde şeyhi Gavsî Dede’ye hizmet etmeyi sürdürdü. Gavsî Dede, Fasîh Dede, Nâyî Osman Dede ve Nazîm Dede’nin şiir sohbetlerine katıldı. Beşiktaş Mevlevîhânesi’ndeki mukabeleler vasıtasıyla Sultan IV. Mehmed ile kurduğu dostluk, Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin kıskançlığına yol açtı. Sâkıb Dede, bunun üzerine Edirne’ye gitti. Serez, Filibe, Selânik ve Bosna başta olmak üzere bütün Rumeli’yi dolaştı. Bu sırada Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân adlı eserini yazmaya başladı. Dönüşte Sucu Mehmed Dede ile birlikte Konya’ya gitti. Burada Mevlevî şeyhi II. Bostan Çelebi tarafından Kütahya’daki Erguniye Mevlevîhânesi şeyhliğine atandı (1102/1690-91). Kütahya Erguniye Mevlevîhânesi’nde kırk altı yıl şeyhlik yaptıktan sonra 1148/1735-36 yılında vefat etti. Vefatına Şeyh Gâlib, “Mâtemin güç eyleyip Gâlib gürûh-ı âşıkân / Dediler târîh-i fevtin hay-ı hatm-i Mevlevî” beytini tarih düşürdü (Hafızoğlu 2010: 52). Mevlevîhânenin hazîresine defnedildiği kaydedilmekteyse de hazîrede kabrine dair bir işaret bulunmamaktadır, sandukası bugün cami olarak kullanılan mevlevîhânenin camekânla ayrılan kısmında yer almaktadır (Arı 2009: 4). Nüktedan, herkesin saygı duyduğu züht sahibi bir kimseydi (Horata 2009: 179). 

Sâkıb Dede, uzun yıllar süren şeyhlik döneminde aralarında Seyyid Ebûbekir Dede ve Nutkî Ali Dede gibi önemli şahsiyetlerin de bulunduğu çok sayıda derviş yetiştirdi. Esrar Dede (Genç 2000: 86) bunları “hânedân-ı Sâkıbiyye” diye adlandırmaktadır.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân. Beş nüshası (bk. Arı 2011) bulunmaktadır. Dîvân’da otuz yedi kaside, iki müsemmen, beş müseddes, iki tahmis, 165 gazel, bir müstezad, yirmi iki tarih kıt‘ası, kırk sekiz rubai, altmış bir kıt‘a, elli bir nazım, bir muamma yer almaktadır (Arı 2007: 462; 2009: 5). Divan (Arı 2003) yayımlandı. Eser, Mevleviliği anlatmaya dönük, baştan sona Mevlana ve Mevlevilikle ilgili şiirlerle dolu didaktik bir risâle hüviyetindedir. Eserde devlet adamlarına söylenmiş bir kasideye rastlanmamaktadır. Mevlevi musikisinin önemli aletlerinden ney, rebab, kudüm, def için yazılan kasideler dikkati çekmektedir. Tarihlerinde de bu durum devam etmektedir. Tasavvufî neşve ile yazdığı rubailerinde daha başarılıdır (Horata 2009: 180).

2. Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân: Mevlevi şeyhleri ile tanınmış dervişler hakkında bilgi veren üç ciltlik bir eserdir. Birinci ciltte Menâkıbü’l-Ârifîn’in bittiği tarihten kendi zamanına kadar Konya Mevlevi Asitanesi’nde postnişin olan çelebilerin biyografilerine yer verilmiştir. Eserin II. cildi çeşitli mevlevîhânelerde şeyhlik yapanlara ayrılmıştır. III. cilt yetmiş sekiz ünlü Mevlevî’nin biyografisini içermektedir. Son derece ağır ve ağdalı bir üslûpla yazılan eser, Mevlevilik tarihinin önemli kaynaklarından biridir (Gölpınarlı 1953: 15-16; Arı 2009: 5 ve 2007: 462).

Diğer Mevlevi şairlerinde genellikle bir neşve, bir etki, bir kaynak olarak görülen Mevlevilik, Sâkıb Dede’de bir amaçtır. Sanatı bir vasıta olarak görmüştür. Bütün gücüyle Mevlevîliği işlemeye çalışmış ve bu sebeple çok uzun şiirler söylemiştir. Şiirlerinin büyük çoğunluğunu Mevlevîlik ve Mevlevîler’den bahisle bitirmiştir. Şiirlerinde öğreticilik esastır (Arı 2009: 4-5). Bu özellikleriyle tam bir mutasavvıf şair olmakla birlikte kullandığı dil ve üslup itibariyle onlardan ayrılır. Şiirlerinde zincirleme tamlamalarla örülü, soyut hayallerle yüklü, son derece ağır bir üslubu vardır. Buna karşılık, şiirleri anlam derinliği ve hayal zenginliğinden yoksundur. 164 beyti bulan kasideler, yüzyılın aksine 20 beyit civarında gazeller söylemiştir. Az da olsa lirik gazelleri bulunmaktadır. Şiirleri baştan sona hikmetli sözler, nasihatler, dinî-tasavvufî öğütlerle doludur. Fakat bunların Nabi’nin hikmetli, beliğ şiirleriyle ilgisi yoktur. Olaylara hikmet gözüyle yaklaşıldığında siyaset ve zabit zincirine gerek olmadığını düşünen şair, kendini Mevleviliğe, sanatını da insanlara hizmete adamıştır (Horata 2009: 181). 

Abdülkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdetü’l-Eş’âr. Ankara: AKM Yay. 53.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî, C. 5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 1459.

Arı, Ahmet (1995). Sâkıb Mustafa Dede, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni. Doktora Tezi. 2 Cilt. Konya: Selçuk Üniversitesi.

Arı, Ahmed (2003). Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu Sakıp Dede ve Divanı. Ankara: Akçağ Yay.

Arı, Ahmet (2007). “Sâkıb Dede”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 7. Ankara: AKM Yay. 461-462.

Arı, Ahmet (2009). “Sâkıb Dede”. İslam Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV Yay. 4-5.

Arı, Ahmed (2011). Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu Sakıp Dede ve Divanı. Ankara: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10646,sakibdededivanimetinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.06.2014]

Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmânlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 50.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay. 134-136.

Çifçi, Ömer (hzl.) (yty). Fatîn Davud Hâtimetü’l- Eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.06.2014]. 80.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 55-57.

Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede Tezkire-i Şu‘arâ-yı Mevleviyye (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay. 79-91.

Gölpınarlı, Abdülbâkî (1953). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap Kitabevi Yay. 15-16.

Hafızoğlu, Tahir (hzl.) (2010). Ali Enver Bey Mevlevî Şâirler (Sema’hâne-i Edeb). İstanbul: İnsan Yayınları. 51-54.

Horata, Osman (2009). Has Bahçede Hazan Vakti-XVIII. Yüzyıl Son Klasik Dönem Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yay. 181.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu, T. Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 419.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şu‘arâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 267-268.

Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 137.

Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha, M. Çakır, H. Koncu (hzl.) (2012). Mehmed Tevfik Kâfile-i Şu‘arâ. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay. 140-141.

Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin. Burdur: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.06.2014]. 94-97.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay. 163a.

Şemsettin Sami (1996). Kâmûsu’l-‘Alâm. Tıpkıbasım. C. 3. Ankara: Kaşgar Neşriyat Yay. 1738-1739.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990). “Sâkıb Mustafa Dede”. C. 7.İstanbul: Dergâh Yay. 432.

Zorlu, Cem (hzl.) (2003). Sahîh Ahmed Dede Mevlevîlerin Tarihi (Mecmûatü’t-Tevârîhi’l-Mevleviyye). İstanbul: İnsan Yayınları. 317-318.

Gazel

Taht-ı cefâya kim o şeh-i bî-vefâ çıkar

Cânum dem-i nezâre içün rû-nümâ çıkar

Gîsûları o beyt-i mu‘ammâdır olsa hal

Nâm-ı dil-i fütâde-i dâm-ı belâ çıkar

Âgûşa alsa cevher-i âyîne aksini

Âh [ü] füsûs her bün-i mûdan dü-tâ çıkar

İtsün şikest seng-i sitem kalbümüz dürüst

Her pâre çünki kâbil-i feyz-i likâ çıkar

Kalmaz ayakda pâyına bir kerre yüz süren

Dîhîm ile çıkarsa başa hâk-i pâ çıkar

Âmâc-ı tîr-i gamze iken çeşm-i dil yine

Her gördigine âyîne-veş âşinâ çıkar

Dâmân-ı hazm* çıkmaz idi dest-i hûşdan

Lîk ol perî çıkınca yüze hûş-rübâ çıkar

Gûyâ kemân-ebrû-yı dil-keş kemîndir

Andan hemîşe asker-i tîr-i kazâ çıkar

Ruhsat bulursa merdüm-i dîde açılmaga

Mâ-beynümüzde yâr ile çok mâcerâ çıkar

Âyîne iddi‘â-yı safâ itmesün tehî

Zîrâ görince nakşunı pür-müdde‘â çıkar

Bühtân-ı huşkdur sana zâhid bu hırkadan

Her kim dimiş olur ise reng-i riyâ çıkar

Te’sîr-i feyz-i sohbetümüz bundan it kıyâs

Kârûn girerse tekyemüze bî-nevâ çıkar

Dîvâr-ı şeş-cihâtı ider reşk-i âyine

Ol mâh-pâre seyre ki burka‘-güşâ çıkar

Ey dil görürsen ol şehi tîr ü kemân-bâz

Hâzır bulun ki şâyed elinden hatâ çıkar

Hem-kâra yok bahânemüz illâ ki hâmeler

Vaktinde ney-şekerle ney-i bûriyâ çıkar

Zîr-i külehde nâ’il olur devlete bu ser

Bir pûtedür küleh ki giren kîmyâ çıkar

Sâkıb bilür ne çekdügini kûy-ı yârda

Gûyâ garîb hissesine hep cefâ çıkar

*hazm, Arı 2011’de “hızm” şeklindedir.

(Arı, Ahmed (2011). Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu Sakıp Dede ve Divanı. Ankara: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10646,sakibdededivanimetinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.06.2014]. 297-298.)

Müseddes-i Zîbâ

I

Gerçi feryâd-ı şerer-rîzi degüldür bî-eser

Virmesün yek-dem velî âyîne-i kalbe keder

Gülşen-i ikbâledür hayr-ı du‘âsı her seher

Nâle eyler kûyuna itse sabâ dahı güzer

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

II

Jâle-i bî-rûya yüz virdün dilin hûn eyledün

Hoş görüp hârı garîbi hâr u mahzûn eyledün

Ragmına gûyâ ki hayl-i zâgı memnûn eyledün

Zâr idüp ol derd-mendi cevre kânûn eyledün

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

 III

Dûd-ı âhın câdû-yı hicrân itmiş çeşm-i bend

Nâle-i pey-der-peyi gûşına olmış seng ü sed

Bî-haberdür kendiden gelmez elinden nîk ü bed

Ol güzel başun içün itme deründen anı red

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

IV

Âşiyânı hâr-ı zâr u âşinâsı hâr hâr

Düşmen-i ârâm-ı cânı devr-i eyyâm-ı bahar

Zâr zâr olmak ana düşmez var iken bûm u hâr

İtmesün şâhâne-vâr ol bî-günâhı böyle zâr

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

V

Hârdur âgûşa evvel cür’et izhâr eyleyen

Hârdur âhır hezârun cânına kâr eyleyen

Hârdur pîrâmenün dîvâr-ı âzâr eyleyen

Hârdur gül-çîn-i çeşmi pür-gil ü târ eyleyen

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

VI

Hırz-ı gül-zâr-ı letâfetdür enîni bülbülün

Vird-i eshâr-ı sa‘âdetdür hanîni bülbülün

Levh-ı erkâm-ı sadâkatdür cebîni bülbülün 

Bî-gam-ı hâr-ı hıyânetdür zemîni bülbülün

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

VII

Kanda ol bî-çâre kanda ârzû-yı müdde‘â

Hâr-ı ser-tîz-i cefâ hod-dûr-bâş-ı müntehâ

Şehper-i fursat esîr-i dâm-ı gîrâ-yı rızâ

Tâb-ı hüsnün şu‘le-i pervâne-i çeşm-i hayâ

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

VIII

Ser-güzeştin dâsitân-ı âlem itdün subh u şâm

Nukl-i bezm-i ibret itdi mâcerâsın hâs u âm

Eylemiş nakş-ı tegâfül kâr-ı ümmîdin temâm

Arz-ı hâl-i hasretündür ancak aksâ-yı merâm

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

IX

Bülbülündür gülşenünde Sâkıb-ı hûn-âba rîz

Gûş idüp agyârı itme cânını cây-ı sitîz

Yohsa feryâd ile eyler kûyunı pür-rest-hîz 

Deşt-i mahşerde bulınmaz dest-i âhından girîz

Bülbül-i şûrîdenün yokdur ziyânı kıl kadar

Sen hemân ey gonca-i iffet dikenden kıl hazer

(Arı, Ahmed (2011). Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu Sakıp Dede ve Divanı. Ankara: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10646,sakibdededivanimetinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.06.2014]. 623-627.)