Madde Detay

Asıl ismi Abdülkerîm, mahlası Sâmi‛î'dir. Saraybosna'da doğdu. Kendisinden bahseden kaynaklarda doğum tarihi verilmemiştir. Tuhfe-i Nâilî ve Beliğ Tezkiresinde, Zorba (?) Hasan Ağa adlı bir şahsın oğlu olduğu kayıtlıdır (Kurnaz ve Tatçı 2001: 408) (Abdulkadiroğlu 1999:148). Kaynaklar Sâmi'î'nin, şuaradan Fâyizî (Fâiz) ve Refdî adlı iki oğlu ile ‘İffetî adlı bir torunu olduğunu haber vermektedirler. Ancak Tuhfe-i Nâilî, “Safâyî'nin Refdî'yi Bosnalı Abdülkerîm Efendi'nin oğlu olarak anması doğru değildir” ifadesi ile karışıklık olduğu vurgusu yapmaktadır. Ona göre Refdî, münşî Sâmi'î Abdülkerîm Efendi'nin oğlu olup kadılık mesleğine intisab etmiş, (h.1056/m.1646-1647) tarihinde doğup (h.1134/m.1721-1722)'de vefat ederek Eyyûb'da türbe civarına defn edilmiştir (Kurnaz vd. 2001:359). Refdî hakkında verdiği malumat diğer kaynaklarla örtüştüğüne göre, Nâil Tuman Abdülkerîm Efendileri karıştırmış olsa gerektir.
Refdî’nin Bosnalı Abdülkerîm Sâmi’î’nin oğlu ve İffetî’nin de torunu olduğunun en müsbet vesikası Sâmi’î Dîvânıdır. Topkapı Sarayı Bağdat Kitaplığı 160 numarada kayıtlı Dîvân-ı Sâmi’î’nin 1b varağındaki, “Ez-keteb-i abd-i fakîr ‘İffetî” kaydı, yine Hâfız ‘İffetî’nin mührü ve “fakîr muharrir hurûf-ı ‘İffetî’nin cedd-i büzürg-vârı fâzıl-ı münşî Sâmi’î Abdülkerîm Efendi merhumun Dîvân-ı fesâhat-beyânlarıdır” ifadesi yer almaktadır. Şairliği yanında Ta‘lîk yazıda da üstad olan ‘İffetî Hafız Mustafa Çelebi, dedesinin divanını ta‘lık hatt ile istinsah etmiştir.
Sâmi'î'nin oğulları hakkında en geniş bilgiyi veren Sâlim Efendi de, Fâ‘iz hakkındaki bilgileri biraderi Refdî Efendi'den öğrendiğini söyleyerek ikisinin kardeş olduğunu teyit etmektedir (Sâlim 1310:506-507). Buna göre kardeşinin mahlası Fâ‘iz olup ismi Abdullah'tır. Abdülkerîm Sâmi'î'nin oğludur. Kırk akçe medreseden infisal ederek (h.1195/m.1780-1781) senesinde Saraybosna Malkoç Efendi Medresesi'ne müderris olarak vazifelendirilmiş, ardından İstanbul'da görevlendirilip oraya yerleşmiştir. Ailesini getirmek üzere Saraybosna'ya gitmiş, orada bin yüz tarihinde tâundan vefat etmiştir. Sâlim Efendi, Refdî hakkında kendi devrinde yazılan bazı tezkire ve tarihlerdeki bilgilerin takrîbî olduğunu, kendisinin ise bizzat kardeşinden öğrenerek hakkında bilgi verdiğini ifade etmektedir (Sâlim 1310:507).
Sâlim, bizzat tanışıp görüştüğü Refdî hakkında ise şunları kaydetmiştir. Adı Mehmed'dir. Şeyhülislam Minkârî-zâde Yahya Efendi'den mülazım olmuş, (1094-1682/1683) tarihinden, (1126/1714-1715) tarihine kadar otuz iki sene medreselerde terfian kadılık mesleği icra etmiştir. Sâlim, babasının Sâmi'î Abdülkerîm Efendi, küçük kardeşinin Fâ‘iz mahlaslı Abdullah Efendi, oğlunun ise ‘İffetî mahlaslı Hâfız Mustafa Efendi olduğu bilgisini verir. Refdî, (1134/1721-1722) tarihinde vefat etmiştir. Mürettep divanı vardır. Sâlim, “Bilcümle erbâb-ı güftârdan ve ashâb-ı ma'ârifden olan nevâdir-i rûzigârdan idiler” ifadesiyle Abdülkerîm-zâde ailesinin yakın tanığı olarak Tuhfe-i Nâilî’deki tereddütü bertaraf etmektedir. (Sâlim 1310:309)
Sâmi'î'nin torunu Hâfız Mustafa İffetî Çelebi ise, Refdî Efendi'nin oğludur. Paşmakçı-zâde Ali Efendi'den mülazım olup bir çok medresede müderrislik yapmıştır. Şiir ve inşâda mahir olmasının yanında hüsn-i hatt-ı ta'lîk'ta da parmakla gösterilen bir zat idi. İffetî (h.1139/m.1726-1727)'de vefat etmiştir. (Sâlim 1310:481) Bosnalı Abdülkerîm Sâmi’î’nin oğulları ve torunu hakkında Beliğ ve Safâyî'nin verdiği bilgiler de Sâlim'i doğrulamaktadır (Abdülkadiroğlu 1999:293, 132-133) ve (Çapan 2005:453, 245).
Sâmi’î, medrese tahsilinin ardından kadılık mesleğine intisab etmiş, ilerleyerek mevâli-i ‘izâm (yüksek rütbeli kadılar) mertebesine erişmiştir (Safâyî 2005:276). Mevcut kaynaklar, doğum tarihinde olduğu gibi eğitimi hakkında da ayrıntılı bilgi vermemiştir. Ancak Sâmi’î’nin ölüm tarihi olan (h.1096/m.1684-1685) tarihinde müttefik oldukları görülmektedir. Sâlim Tezkiresinde, şair Şeyhî’nin (1118/1707-1708) onun ölümünü “Abdülkerîm Efendi’ye Firdevs ola makâm” mısraı ile haber veren bir tarih kıtası kayıtlıdır (Sâlim 1310:399).
Devrinde az bulunan irfan ve fazilet sahibi kişilerden gösterilen Sâmi’î, şiir ve inşâda başarılı bulunmuştur (Çapan 2005: 276). Sâmi’î’nin şairliği ve şiiri hakkında bilgi veren Safâyî, ince ve ayrıntılı gözlemleriyle onu, şiir ve düzyazının mimarı olarak gösterir. Şiir bahçesinde açtırdığı güller gösterişli ve ışıltılı, lafızları süslüdür. Belâgat kaidelerine uygun olan şiirleri, sihirli kaleminden boşanmış atlar gibi doludizgin koşturmaktadır, ifadeleriyle vasf eder. Safâyî, Sâmi’î’nin inşâdaki ustalığını ise, Osmanlı nesrinin iki üstadı Veysî ve Nergisî ile mukayese ederek anlatır. Nergisî’nin ruhu onun inşâ yazılarının sayfa kenarlarına açıklamalar yaparken nesrindeki mananın orjinalliği ise, Veysî’nin ruhunu kıskandıracak ölçüdedir (Çapan 2005:276). Sâmi’î’ye göre ise, şiir bir İlâhî ilhamdır. Bu sebeple çalışarak ve taklit ederek şiir yazılamaz. Kendisine de böyle bir Tanrı hediyesi bahş edilmiştir. Şiiri zor bir sanat olarak gören şair, bu zor sanattaki başarılarını vurgularken henüz işin başında olduğunu söyler. Dîvanının bütününden ise, “sözün merkezi” olarak bahseder.
Konuları itibarıyla da gelenekten ayrılmayan Sâmi’î’nin şiirlerinde, gerçek ve tasavvufî yönleriyle aşk, aşığın halleri, sevgilinin hususiyetleri, rindlik, ham sofuya çatma, ağyardan şikayet, dünyanın geçiciliği, tabiat gibi konular işlenmiştir. Sâmi’î’nin gazellerinde, devrin meşhur şairi Nâilî’den etkilendiği görülmektedir. Onun meşhur “gideriz” redifli gazeline, “Hevâ-yı hattuñ ile sebz-dâre dek gideriz/ Hayâl-i hâlüñ ile Zengibâre dek gideriz” (44b-45a) matla’lı dokuz beyit mikdarında bir nazire söylemiştir. Sâmi’î de, Nâilî gibi devrinde rağbet gören sebk-i hindî tarzını benimsemeye çalışmıştır. “Sanman bizi leb-teşne teh-i cur‘a-i câmız/ Pây-ı hum-ı meydür yerimiz mest-i müdâmız” (45a-45b) matla‘lı gazelinde Bağdatlı Rûhî tesiri görülürken Veysî’nin “Dîvâne çîn-i turra-i miskînine perî/ Üftâde nahl-i kaddüñe kalb-i sanavberî” matla‘lı gazelini beş bendlik bir tahmis yapmıştır (6a-7b). Azmî-zâde Hâletî’nin “Yâ Rab” redifli rubâîsine, “‘Aşkın Hızr-ı râh-ı necât it yâ Rab/ Zehrâb-ı gamuñ âb-ı hayât it yâ Rab/ Sîmâb- mîzâc itme reh-i ‘aşkından/ Dâ’im dilimiz kûh-ı sebât it yâ Rab” şeklindeki naziresi de rubâîde esinlendiği kaynağı göstermektedir. Kıt’alarında ise, daha kolay ve sade bir söyleyiş gözlenmektedir.

Dîvân:Sâmi’î Dîvanının Topkapı Sarayında iki yazma nüshası, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde ise, divanın kasideler bölümünün yer aldığı anılmaktadır (TDE Ans. 1990:156). Dîvân-ı Sâmi’î’nin 1b varağındaki “Ez-kütüb-i abd-i fakîr ‘İffetî” şeklinde kaydı, bozulmuş bir temellük mührü, yine Hâfız ‘İffetî’nin mührü ve “fakîr muharrir hurûf-ı ‘İffetî’nin cedd-i büzürg-vârı fâzıl-ı münşî Sâmi’î Abdülkerîm Efendi merhumun Dîvân-ı fesâhat-beyânlarıdır” ifadesi yer almaktadır. Dîvan mevcut nüshadaki eksikliklere rağmen mürettep olup yetmiş beş varak hacmindedir.İçerisinde bir kaside, iki tesdis, bir tahmis, yirmi dört tarih manzumesi, iki terkib-i bend-i nâ-tamam, elifbâ sırasına göre tertib edilmiş yüz yirmi sekiz gazel, üçü Farsça sekiz rubâî yine birisi Farsça beş kıt’a ve yedi müfred ile otuz sekiz matla‘ yer almaktadır.
Sâmi’î’nin, Münşeâtı ve Zeyl-i Sîyer-i Veysî adlı iki eseri daha vardır.

Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Beliğ Nu'hbetü'l Asar Li-Zeyli Zübdeti'l-Eş'ar. Ankara: AKM Yay.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Nuhbetü’l-Âsâr Min-Fevâ’idi’l-Eş’âr) İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.

Dîvân-ı Sâmi'î. Topkapı Sarayı Müzesi Bağdat Kitaplığı. Nu:160.

Kurnaz,Cemal ve Tatçı, Mustafa (2001) (hzl.). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mirza-zâde, Mehmed Emin Sâlim (1310). Tezkire-i Sâlim. İstanbul:İkdam Matbaası.

Seyit Ali Kahraman- Nuri Akbayar (hzl.) (1996). Sicill-i Osmânî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

 

Kasîde
Eyâ vezîr-i salâbet-penâh (u) pâk-nihâd

Hüner-ber saf-şiken pîşe-i nizâl ü tırâd

Müşîr-i rezm-tırâz-ı müsellemü’l-ârâ

Dîlîr-i hasm-güzâr muzafferü’l-ecnâd

Huceste bâd hümâyûn-ı bû feth ü firûzî

Gazâ-yı nev-be-nev-i muʽteber mübârek bâd

Felekde ancak ola Rüstemâne erlik ise

Bu ihtimâmı ne Zâl eyledi ne Tûs u Kubâd

Ne şübhe Rüstem-i sâhib-kırân-ı ʽâlemiz

Bu sözde kalmadı hiç ihtimâl-i şekk ü inâd

Cihânda eylememiş belki böyle ser-bâzî

Ne Kahramân u Nerîmân ne Kârun u Keşvâd

ʽAdû-yı bed-güherüñ kesdiñ ʽırk-ı nâ-pâkin

Yıkıldı düşdi zemîne dıraht-ı bagy ü fesâd

Şükûh-ı sarsar-ı şemşîr-i berk-i tâbunla

Esâs-ı şevket-i küffârı eyledüñ berbâd

Bu deñlü düşmeni bir hamlede şîkest itdün

Revân-ı Behmen ü Be(h)râm u Sâmı itdüñ şâd

ʽAceb iş eyledüñ ol hâin-ı bed-endîşe

Ki ʽaklı gelmeye başına tâ be-rûz-ı maʽâd

Revâdur olsa bu feth-i ʽazîm-i tâze zuhûr

Hemîşe nakl-i ser-bezm-i bende vü âzâd

Revâdur ʽıyd idüp şenlik eylese ʽâlem

Yerindedür donanup zeyn olsa cümle bilâd

Bu feth ü nusreti âdem tahayyül itdikce

Olur esîr-i tahrîr-i hîn-i istib‘âd

Vera’-ı tavk-ı beşerdür bu kâr-ı bü’l-ʽacebüñ

Cünûd-ı ʽâlem-i gayb eyledi meger imdâd

Bu cenk ü harb değildür bu hod kerâmetdür

Karâr-dâde-i külldür bu söz bilâ-terdâd

Bu dîn ü devlete bir özge hıdmet itdüñ kim

Yirindedür olunursañ hemîşe hayr ile yâd

Sezâdur eylese evsâf u midhatüñ tahrîr

Bu gûne defter-i eşʽâra kilk-i heves-inşâd

Müşîrr-i şîr-rübâ kâm-kâr-ı bî-pervâ

Dîlîr-i maʽreke-ârâ yegâne-i efrâd

Hüner-ber pîşe müheyyâ ʽikâb-cevv-i gazâ

Peleng-i kûh-ı vegâ şâh-bâz-ı evc-i murâd

Medâr-ı feth ü zafer kahramân-ı hasm-âver

Kubâd-ı Key u hüner-Rüstem-i cihân-ı cihâd

Güzîde-i vüzerâ Gâzî Seydî Pâşâ kim
Vegâ-ı devletin itse yirindedür evtâd

Zafer-penâh-ı müsellem Tehemten-i âlem

Sütûde-menkabe düstûr-ı mekremet-muʽtâd

Yegâne Bijen-i bî-pâk-i arsagâh-ı musâf 

Güzîde hâtem-i mifzâl-i mesned-i irfâd

Harîm-i himmeti kehfü'l-emân-ı melhûfın

Sımât-ı re'fet ü ihsânı merciʽü'l-ecvâd

Kemend-i lûtf u kerem-tîg-ı kahr u kîn ile hep

Ne âşinâ kodı ne yâd itdi istibʽâd

Reşâşe-i kef-i destin zamân-ı bahşişde

Gören ider mi meger dahi mağn ü hâtem yâd

Şerâr-ı naʽl-i semendi zamân-ı sücâde

Tokunsa hasma olursa miğferi başında ramâd

Alınca destine şemşîr-i âteş-efşânı
Vücûd-ı düşmen ölür mahv olursa ger pûlâd

Nüh arsagâh-ı gazâda semend-i tâz olsa

Muzaffer olup ölür anda niçe feth ü küşâd

Kemîne himmet-i yek katre âb-ı tîgıyla

Şevâd-ı âteş-i sad-fitne ider ihmâd

Mehâsinü'l-ümem dil-pesendini idemez

Muhâsebân-ı sebük-kilk-i dest ile taʽdâd

Temâm ra’yet-i islâmı ser-firâz itdüñ

Tebârekallah iyâd olur refîʽü'l-ʽimâd

Temâm dîn-i mübîn intikâmını aldun

Cezâke Rabbüke ʽannâ ü ʽan cemîʽü'l-ʽibâd

Temâm sell-i ʽurûş-ı cüyûş-ı küfr itdüñ

Eyâ vezîr-i dîlîr müsellemü'l-emcâd

Temâm haddini bildirdüñ ehl-i ʽisyânuñ

Temâm buldı cezasın ʽadû-yı zişt-nijâd

Temâm bîm-i ser ü câna düşdi hep düşmen

Çe kayd-ı mülk ü çe pervâ-yı mâl-i ehl evlâd

Temâm kişver-i küffârı eyledüñ el-Hak

Kemâl mertebe pâmâl-i sâfinât-ı cihâd

Henûz gördi ʽadû nâr-ı kahr ile nicolur

Cihânda zevb kılub ü teştit-i ikbâd

Kalursa biñ yıl o bedbaht bir dahi hergiz

Ne cânı var ki ide nâ-refte-i îkâd

Verâ-ı südde firâr itse dahi destünden

Halâs olur mı o kim girde-i tarîk-ı reşâd

Göreydi Seyyid Gâzî bu ûşiş ü saʻyun

Olurdı cânla dil-beste-i kemend ü dâd

Vezîr-i yemm-i hümâ kâmkâr-ı Cem-sîmâ

Eyâ güzîde-i efrâd u vâhidü'l-ahâd

Edâ-yı hızmet-i midhat-gerî-i şânunda

Vefâ ider mi bu deñlü şîkeste beste-sivâd

Velîki nükte-i dânâ pesend-i lâ-tîrün

Olup muharrik-i kilk-i şîkeste-i tenâd

Bu çend beyt-i şütür gürbe-i tarz u taʽbîri

Hezâr şerm ile itdüm ne çâre pîş-nihâd

Ümîddür ki ola ʽözr-hâh-ı güstâhî

Kühen fesâne-i mûr-zaʽif ü recül-i cerâd

Olursa mazhar-ı ʽizz-i kabûl ü ʽâtıfetün

Zihî saʽâdet-baht u hoşâ husûl-i murâd

Kabûle lâyık olursa sözüm keder virmez

Zebândur azı gaddâl ü yâve-i hassâd

Sala beyânuñ bülend işe rezm-gâh-ı sühân

Cevâd-ı kilkim münker geçerse eh-i ʽinâd

Vezîr-i pâk eserâ ibtidâ kasîdemdür

Bu nazm-ı sâde-i kec-meç edâ-yı hâtır-zâd

Bu nice sanʽat-ı saht-ı ibtidâ-yı kârımdur

Aceb mi her yiri olsa mahall-i sad-îrâd

Ümîddür ki ʽuyûb u kusûr-ı mevfûrı

Ne hâl ise ola maʽzûr ehl-i rüşd ü sedâd

Henûz şimdi sülûk eyledi bu vâdî yine

Kemiyyet-i kilk-i haliʽü'l-ʽizâr sahr-kıyâd

Ümîddür ki boşa çıkmaya bu mişvârı

Ola karîn-i pesend-i havâtır-ı nakkâd

Yiter bu mertebe tahmîd ʽözr-i nâ-ber-câ

Yiter bu mertebe ʽarz-ı kumâş-ı istiʽdâd

Uzatma rişte-i kîl ü makâli Sâmiʽîyâ

Vegâ ü devlet ü ikbâlin eyle derd-i fuâd

Hemîşe feth ü zafer hem-ʽinân u hem-dem ola
Hemîşe baht-ı kavî ʽizz ü câh bâd ziyâd

Ne semte devlet ü ikbâl ile teveccüh ide

Hemîşe gâlib ü mansûr ola bi-Rabbü'l-ʽibâd (2a-4b)
 

Gazel

Sanmañ bizi leb-teşne teh-i curʽa-i câmız

Pây-ı hum-ı meydür yerimiz mest-i müdâmız

Ser-gûşını gûş eylemezüz vâʽiz-i şehrün

Ser-dâde-i sahrâ-yı cünûn-ı Kays-ı benâmız

Yok rağbetimiz sünbül-i müşkîn-hatâya

Dil-beste-i sünbül-i siyeh-gâlibfâmız

Bakmaz bize ol gamzesi şehbâz sebük-per

Biz murg-ı ciğer-suhte-i pây-ı be-dâmız

Dâ’im heves-i gabgab-ı sîmin-betânla

Dil-suhte-i âteş-i endîşe-i hâmız

Hem fitne-perest-i nigeh-i ʽişve-nümâyız

Hem şifte-i kâmet-i dil-cûy-ı hırâmız

Hem mühr-i leb-i hâhiş-i ümmîd peresti

Hem şuʽle-feşân zâʽzaʽa-ı harmen-i kâmız

Nâ-dân sözine Sâmiʽîyâ rağbetimiz yok

Biz pey-rev-i yârân-i pesendîde kelâmız (45a-45b)

 

Kıt'a

Lebüñle eğlenüriz hatt-ı müşk-bâra ne hâcet

Şerâb-ı nâb tururken dilâ gubâra ne hâcet

Cihânı kırmaga cânâ tîr-i kirişme ü gamzen

Sinân-ı hancer ü şemşîr-i âbdâra ne hâcet (69b)