Madde Detay

İsmi Abdü'ddelîl'dir. Bağdatlıdır. Zihnî'nin hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Doğum tarihi hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Zihnî’nin kaynaklarda Necef-zâde, Derviş Zihnî-i Necef-zâde, Zihnî-i Kadîm olarak zikredildiği görülmektedir.

Yusuf u Züleyha mesnevisinde Kerbela toprağından olduğunu söyleyen Zihnî, gençlik yıllarında İskender Paşa’nın oğlu Ahmet Paşa ile İstanbul’a geldi (Sungurhan 2009: 325). Buradan Konya’ya geçen Zihnî, Mevlana Dergâhı’nda hücreye çekilerek kısa süre bir münzevi hayatı yaşadı (Genç 2000: 205). Bir dönem Kırım hanlarından Gazâyî mahlasıyla şiirler de yazan Gazi Giray (Ö. 1016/1607)’ın hizmetinde bulunan (Riyâzî: vr. 66a) Zihnî, 1023/1614 yılında vefat etti (Faizi: vr. 45a).

Zihnî, 1008/1599-1600 yılında tamamladığı Yusuf u Züleyha mesnevisinde yaşının elliyi bulduğunu söyler. Buna göre eserin kaleme alındığı  1008 /1599-1600 tarihinde elli yaşlarında olan Zihnî’nin, 1023/1614-1615’te vefat ettiğinde altmış beş yaş civarında olduğunu, ayrıca doğum tarihinin de 958/ M. 1551/1552 yıllarına tekabül ettiğini söylemek mümkündür.

İyi bir eğitim alan, belâgat ve fesahat gibi güzel sanatlardaki yeteneğiyle fazilet erbabının indinde kıymetli bir yer edinen Zihnî, hat ve musiki ilminde de zamanının üstatlarından olmuştur. Kaynakların üslûp sahibi bir şair olarak bahsettikleri Zihnî, şiir söylemekteki yeteneği yanında inşâda gösterdiği hüner dolayısıyla da methedilmiştir. Zihnî’yi devrinin şöhretli ve itibarlı şairleri arasında değerlendiren Hasan Çelebi, onun mûsikî sanatında gösterdiği hüner yanında, muammayla da çok meşgul olduğunu bildirir (Sungurhan 2009: 325).

Türkçe söylediği başarılı şiirler gibi Farsça şiirler de söylediği zikredilen Zihnî’nin Yusuf u Züleyha mesnevisi ve Esrar Dede’nin verdiği bilgiye göre Sâkînâme’si vardır.

Yusuf u Züleyha mesnevisinin biri İngiltere’de diğeri Hollanda’da olmak üzere bilinen iki nüshası bulunmaktadır. 1008/1599/1600 senesinde Camî’nin mesnevisinden hareketle kaleme alındığı anlaşılan Yusuf u Züleyha mesnevisi 4770 beyittir.

Yusuf u Züleyha mesnevisinde Zihnî, süsten ve sanattan uzak, sade bir söyleyişin itibar görmemesinden dolayı süslü ve sanatlı bir söyleyişe yöneldiğini ifade eder. Ancak onun muammaya düşkünlüğünden kaynaklanması muhtemel zaman zaman başvurduğu harf oyunları dışında, şiirlerinde okuyucunun zihnini yoracak derecede süslü, ağdalı bir dilinin ve nüfuz edilmesi güç bir üslûbunun olduğunu söylemek mümkün değildir. Zihnî’nin esas olarak, süste aşırıya kaçmayan, külfetten arındırılmış bir yolda şiirler yazmaya çalıştığı söyleyebiliriz.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmanî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Doğan, Ahmet (2012). “Zihni’nin Yûsuf u Züleyhâsı”. Uluslararası Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri (Prof. Dr. Mehmed Çavuşoğlu Anısına, Ordu, 10-12 Mayıs 2012). C. II. 109-125.

Doğan, Ahmet (hzl) (2014). Bağdatlı Zihnî Yûsuf u Züleyhâ. İstanbul: Kesit Yay.

Erdemir, Avni (1999). Anadolu Sahası Mûsikîşinas Dîvân Şairleri. Ankara: Türk Sanatı ve Eğitimi Vakfı Yay.

Fâizî. Zübdetü’l-Eş’âr. Millet Kütüphânesi, Ali Emîrî Efendi Kitaplığı, Nu: 1325.

Genç, İlhan (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevlevîyye. Ankara: AKM Yay.

İpekten, Haluk - Mustafa İsen - Recep Toparlı - Naci Okçu - Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.

Kut, Günay (1989). “British Museum'daki Bazı Önemli Türkçe Yazmalar ve Tevaif-i Aşere'den Taife-i Bektaşiyan”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1971: 209-230.

Riyâzî Mehmed Efendi. Riyâzü’ş-Şuarâ. Millet Kütüphânesi, Ali Emîrî Efendi Kitaplığı, Nu: 765.

Solmaz, Süleyman (2005). Ahdî, Gülşen-i Şu’arâ. Ankara: AKM Yay.

Sungurhan Eyduran, Aysun (hzl.) (2008). Beyânî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83502/beyani----tezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 20.03.2013]

Sungurhan Eyduran, Aysun (hzl.) (2009). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83504/kinalizade-hasan-celebi---tezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 20.03.2013]

Ol lâle-ruha ‘arz idicek çihre-i zerdi

Gül gibi gelüp didi ki rengümde degilsün 

(Riyâzî Mehmed Efendi. Riyâzü’ş-Şuarâ. Millet Kütüphânesi, Ali Emîrî Efendi Kitaplığı, Nu: 765. vr:66a)

‘Uşşâka sâz-kâr degüldür hevâ-yı bâg

Kûy-i belâdur anlara ser-menzil-i ferâg 

(Solmaz, Süleyman (2005). Ahdî, Gülşen-i Şu’arâ. Ankara: AKM Yay. 307)

Be-nâm-ı Müttakî

Müteveccih olıcak rûyını ol şem’ çekil

Eyledi gâh nihân gâh nümâyân ey dil 

(Sungurhan Eyduran, Aysun (hzl.) (2009). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83504/kinalizade-hasan-celebi---tezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 20.03.2013]. 325)

Gülsün açılsun rakîb ile n’ola gonce-leb

Şimdi mi oldı gül-i ra’nâ açılmak hâr ile

Nâmeye sıgmaz hadîs-i şevk ey Zihni meger

Gâh hâlün yâre iş’âr idesin eş’âr ile 

(Sungurhan Eyduran, Aysun (hzl.) (2008). Beyânî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83502/beyani----tezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 20.03.2013]. 69)

Yûsuf u Züleyhâ Mesnevisi (Oğluna Nasihat Bölümünden)

Şebâb eyyâmıdur sermâye-i ‘ömr

Salâh u ‘âfiyet pirâye-i ‘ömr

Sipihrün yitmedin kahr u sitîzi

Geçürme yok yire ‘ömr-i ‘azîzi

Hücum itdükçe nefs-i bî-muhâbâ

Anun def’ine tedbîr it müdâvâ

Tecerrüd birle tavk ur gerdenine

Koma nâ-mahremi pirâhenine 

(Doğan, Ahmet (hzl) (2014). Bağdatlı Zihnî Yûsuf u Züleyhâ. İstanbul: Kesit Yay. 561-562)