Madde Detay

Safer 1098/ Aralık-Ocak 1686-87 senesinde Yanya'da doğdu. Asıl adı Mehmed'dir. Babasının adı Ali, dedesinin adı Osman'dır. Türlü bilimleri Şehirli-zâde İbrahim ibni Fazlullah Efendi’den öğrendi, ondan önce de Yanya’da müftü olan Mehmed Efendi’den sarf ve nahv tahsil etti. Yine Yanya’da başka bir müftü olan İbrahim Efendi’den; Damad-zâde Ahmed Efendi hazretlerinin hocaları es-Seyyid Mustafa Efendi ve Tatar Abdülhalîm Efendi’den muhtelif ilimleri edindi. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin geometri ile ilgili olan Tahrîr-i Usûl-i Öklidis’i, devrinde Müneccimbaşı Mehmed Efendi’den; matematik ilmini, Tekfurdağı Müftüsü'nden; tedavi yöntemlerini, Şehirli-zâde Efendi’den; Farsça’yı Monla Müncil’den tahsil etti. 1102/ 1690-91’de mülazım oldu. Esad Hoca sanıyla tanındı. Cumade'l-âhir 1111/ Kasım-Aralık 1699’da ibtidâ-i hâriç ile Süleyman Ağa Medresesi Dârü’l-hadisi’nde görevlendirildi. Cumade'l-âhir 1106/ Ocak-Şubat 1695’te Paşmakçı-zâde es-Seyyid Alî Efendi’den ilk kez ikinci hariçle Defterdar Yahya Efendi Medresesi’ne; Şaban 1119/ Ekim-Kasım 1707’de temiz ve melek mizaçlı, bilginlerin en ulusu merhum Sadrüddin-zâde Mehmed Sâdık Efendi’den ikinci kez ibtidâ-i dâhil mertebesiyle Eyyühüm Medresesi’nde görev aldı. 1122/ 1710-11’de yine es-Seyyid Alî Efendi hazretlerinin ikinci fetvalarında ondan ikinci dâhil rütbesiyle Hazret-i Ebî Eyyüb-i Ensârî’de Ferhad Paşa’ya; 1125/ 1713-14’te Sahn-ı Semân ile Fâtıma Sultan Medresesi’ne; 1128/ 1715-16’da Sahn-ı Semân’dan birine; 1129/ 1716-17’de Edirnekapısı Mihr ü Mâhı’na; 1130/ 1717-18’de altmışlı hareketiyle Murad Paşa-yı Atîka’ya; Muharrem 1133/ Kasım-Aralık 1720’de Süleymaniye ile Hazret-i Ebî Eyyüb-ı Ensârî Medresesi’ne nakledildi. Daha sonra Galata kadılığına getirildi. (1138/1725-26). Bu sırada kurulan matbaada basılacak eserlerin tashihi için teşkil edilen heyetin ve tercüme kurulunun üyeleri arasında yer aldı. Ayrıca III. Ahmed’in Topkapı Sarayı’nda kurduğu kütüphanede hâfız-ı kütüb olarak vazifelendirildi. Bu arada pek çok öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında özellikle oğlu Bedreddin (Bedrî) Mehmed Efendi, hekim Abbas Vesim Efendi, vak‘anüvis Hâkim Mehmed Efendi, şair ve hattat Said Ahmed Efendi dikkat çeken isimlerdir.

1144/1731-32 yılında vefat etti. Edirne kapısı haricinde Emir Buhari Tekkesi yakınındaki kabristanda medfundur. Vefat tarihini Sicill-i Osmanî 1142/1729-30; Osmanlı Müellifleri 1143 /1730-31 olarak kaydeder. 

Şâhidî'nin bir eserini tercüme etmekle birlikte pek çok kitapta da haşiyeleri, risaleleri ve eserleri vardır.

Eserleri şunlardır:

1. et-Ta'lîmü's-Sâlis: Aristo’nun sekiz bölümden oluşan Fizika (es-Semâ’ü’t-Tabi’î) adlı eserinin Karaferyeli Ioannis Kuttinius tarafından yapılan kısmen şerhi, kısmen özetinin Grekçe’den Arapça’ya tercüme ve şerhidir (Râgıb Paşa Ktp., nr. 824; Râgıb Paşa Ktp., nr. 825; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 414, Hâlet Efendi, nr. 540, Ayasofya, nr. 2489, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1238, Esad Efendi, nr. 1936, Hacı Mahmud Efendi, nr. 414; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2656; İÜ Ktp., AY, nr. 534, 4024).

2. Tercümetü’ş-Şerhi’l-Enver: Porphyrius’un Îsâgucî’si ile Aristo’nun Kategoriler, Peri Hermeneias, I. ve II. Analitikler’inin bir özeti niteliğinde olup Ioannis Kuttinius şerhi esas alınarak Arapça’ya çevrilmiş, ayrıca şerhedilmiş, Esad Efendi şerhte kendi görüşlerine de yer vermiştir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 45 Hk 5842/1’de "Tercemetü’ş-Şerhi’l-Envâr fi’l Mantık"; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2565, Hamidiye, nr. 803, Esad Efendi, nr. 1939; Râgıb Paşa Ktp., nr. 881; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2655; TSMK, nr. 6895).

3. er-Risâletü’l-Lâhûtiyye: Eserde kelâm ilminin en önemli problemlerinden olan isbât-ı vâcib konusundaki deliller ele alınmış, mümkin ve zorunlu (vâcip) varlık, Allah’ın varlığı, Allah hakkında zât-vücûd veya mahiyet-vücûd ayrımı yapılamayacağı vurgulanmış, bu konuda filozoflar ve mutasavvıfların görüşlerine de yer verilmiştir (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 390, Cârullah Efendi, nr. 1135).

4. el-Hâşiyetü’l-Fethiyye ale’ş-Şerhi’l-Hanefiyye li’r-Risâleti’l- Adudiyye: Adudüddin el-Îcî’nin âdâb-ı bahse dair risâlesi üzerine Molla Hanefî (Muhammed Şemseddin et-Tebrîzî) tarafından yazılan er-Risâletü’l-hanefiyye (el-Hanefiyye) adlı şerhin hâşiyesi olup eksik bir nüshası bulunmaktadır. (İÜ Ktp., AY, nr. 414; Manisa İl Halk Ktp. nr: 45 Hk 2039/3; Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp. nr: 19 Hk 2313) 

5. Haşiye alâ İsbâti’l-Vâcib. Konusu ve muhtevası er-Risâletü’l-lâhûtiyye ile aynı olup bunun da mevcut nüshaları eksiktir (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 390).

6. Kitâbü Ameli’l-Murabba’i’l-Müsâvî li’d-Dâ’ire: Archimedes’in eserinden faydalanılarak kaleme alınan, bir dairenin alanına eş alana sahip bir kare tesbitine dair olan bu eserin iki nüshası bilinmektedir (Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Mîkat, nr. 172/2; Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 41/22) (Sarıkavak 2013: 323).

7. Dîvân: Tezkirelerde, Es'ad'ın mürettep Dîvân'ı olduğu söyleniyorsa da elde değildir. 

Arapça'da dünyaca tanınmış, Farsça'da parmakla gösterilen biridir. Farsça, Arapça ve Türkçe kasideleri herkes tarafından kabule değerdir ve beğenilmiştir. “Allah aşkına” redifli naziresi takdir toplayarak diğer nazireleri geçmiştir. Bu beyit o naziredendir: "Neydigin esrâr-ı devr-i çarhı bilmezler gibi / Girmeyenler halka-i ezkâra Allah aşkına"

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî. Ankara: AKM Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333-42). Os­manlı Müellifleri. C.1.  İstanbul: Matbaa-ı Amire. 234.

Erdem, Sadık (hzl.) (1985). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı. Ankara: AKM Yay. 9.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şuarâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 172-174.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nail Tuman. Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 35.

Mehmed Süreyyâ (1308-15/ 1890-97). Sicill-i Osmânî. C. 1. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 332.

Müstakimzade Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisbi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. (Tıpkı Basım).Ankara:  KB Kütüphaneler Genel Müdürlüğü.

Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u: İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin. Afyon: Emirdağ Ofset Tesisleri.

Sarıkavak, Kâzım (1997). Yanyalı Esad. Ankara: KB Yay.

Sarıkavak, Kâzım (2013). "Yanyalı Esad Efendi". İslâm Ansiklopedisi. C.43. İstanbul: TDV Yay. 322-23. 

Gazel

Huld-i berîn yârsız dâm-ı belâdır bana

Çeşme-i Kevser dahı ayn-ı cefâdır bana

Sanma ki leb-teşne-i bâdiye-i hayretim

Âbile-i pây-ı dil câm-ı safâdır bana

Şâh-ı kühen-sâle-i bâf-ı gamam hemçü tâk

Kâhiş-i eczâ-yı dil neşv ü nemâdır bana

***

Misâl-i jâle mahv-ı pertev-i hür olmamız yegdir

Çü pervâne harîk-i şem-i pür-nûr olmamız yegdir

Meserretle gamı yek-laht edip mânend-i tâvûsân

Cihânda yek libâs-ı mâtem ü sûr olmamız yegdir

(İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şuarâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 174.)