Madde Detay

Vartan Paşa olarak da anılan Hovsep Vartaryan, İstanbul doğumlu, gazeteci, yazar, çevirmen, devlet adamı. Tietze, Ermenice kaynaklardan hareketle doğum tarihini 28 Mart 1813 olarak verir (1991: X) 28 Mart 1879’da İstanbul’da vefat etmiştir (Pamukciyan 2003: 371). İlk öğrenimini Kumkapı’daki Bezciyan Mektebi’nde almış, 1827’de öğrenim için Viyana’daki Mıkhitarist Manastırı’na gönderilmiştir. İstanbul’a döndükten sonra, Hasköy Nersesyan Mektebi’nde ve barutçubaşı Hovhannes Bey Dadyan’ın evinde öğretmenlik yapmıştır. 1837’de Bahriye’de tercümanlığa başlamış, baştercümanlığa yükselmiştir. Hovsep Vartanyan, Ermeni Katolik cemaati içerisinde çeşitli görevler yürütmüştür. 1846’da Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın kuruculuğunu üstlendiği, Osmanlı’daki dini inançlara vurgu yapan millet anlayışından farklı yeni ve sekülerleşmiş bir ulusal birlik idealini savunan (Zekiyan 2001: 99) Hamazkyats Cemiyeti’nin kurucu üyeleri arasında yer almış, 1851 yılında Ermeni Katolik Patrikhanesi’nin yönetim kurulu üyesi olmuştur. 1856’da Encümen-i Dâniş harici azalığı görevinde bulunan Vartanyan’a, 1858 yılı başında “Paşa” rütbesi verilmiştir. 1860’da askeriyeden ayrılarak mülki görevlerde bulunmuş “Bey” unvanını almıştır. 1868 veya 1869’da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye üyesi olarak atanmıştır. 1872’de kullanılagelen takvimleri birleştirerek yeni bir takvim oluşturmayı amaçlayan ve başkanlığını Cevdet Paşa’nın yürüttüğü komisyona üye seçilmiştir (Pamukciyan 2003: 373).

Vartanyan, Katolik cemaati ve hükümetin resmi görevlerinin yanında yayın hayatında da etkilidir. 1851’de yayımladığı Akabi Hikâyesi, Ermeni harfli ilk romanlar arasında kabul edilirken, Tietze (1991) bu romanı Türkçe yazılmış ilk modern roman örneği olarak verir. Ortodoks Ermenilerinden Akabi ve Katolik Ermenilerine mensup Hagop’un mutsuz sonla biten aşk macerasını konu eden romanda farklı Ermeni cemaatlerinin tartışmaları, Tanzimat dönemi toplumunun insan ilişkileri; maddi ve manevi değerlerinin çatışmaları gibi konulara yer verilir. 1852 yılında, Ermeni harfli Türkçe Mecmua-i Havâdis dergisini kurup editörlüğünü üstlenmiştir. Vartanyan’ın çizdiği karikatürlerle birlikte hazırladığı Boşboğaz Bir Âdem Risalesi de Ermeni harfli Türkçe ilk romanlardan biri olup yine 1852’de yayımlanmıştır. 1853’te İstanbul’un fethini aktaran çalışması tefrika halinde yayımlanır (Cankara 2019: 8). Ermeni harfli Türkçe Tercüman-ı Efkâr gazetesinin başyazarlığını yapan Vartanyan, Garabed Panosyan’ın çıkardığı Manzume-i Efkâr Gazetesi’nde yazmış ve Andon Alik ile Mamul (Basın) adlı bir gazete çıkarmıştır (Kut 1985: 200). Vartanyan’ın Ermeni harfli Türkçe yazdığı romanları ve çevirileri Türk edebiyatı tarihi açısından önem arz etmektedir.

Hovsep Vartanyan, Osmanlı aydınlarının önemli temsilcilerinden biridir. Katolik, Ermeni ve Osmanlı kimliklerini birbirini dışlamadan taşırken mensubu olduğu cemaate, toplumsal gruba ve devlete hizmet edebilmiş bir aydındır (Cankara 2019: 8).