Madde Detay

Şiirlerinde İlmî mahlasını kullanan şairin doğum tarihi belli değildir. Kaynaklarda Maraş’ta doğduğu bildirilmektedir. Asıl adı Ali İlmî olup Çelebi-zâde sanıyla tanınmıştır (TDE: 175; TDEA: 371). Ali İlmî Efendi’nin şiirleri ile istinsah ettiği muhtelif eserleri ihtiva eden yazma bir eser, Kahramanmaraşlı araştırmacı yazar Yaşar Alparslan’ın kütüphanesinde bulunmaktadır. Birçok yerinde Ali İlmî mührü bulunan söz konusu eserde şair, künyesini; “Ali İlmî eş-Şehîr bi-Çelebiefendi-zâde el-Mar’aşî İbn-i Ahmed bin Ahmed bin Ali Efendi Elbistanî el-Müftî bi-Medinetü’l-Mar’aş el-Müderris bi-Medreseti’l-Ashâb-ı Kehf-i Şerîf” olarak kaydetmiştir (Çelebizade Ali İlmî: 49b). Ali İlmî Efendi, aslen 15. yüzyılın başında -Dulkadiroğulları döneminde- Elbistan'a gelip yerleşen, Hz. Hüseyin ve Zeynelâbidîn neslinden Nurullah Çelebi soyundandır. Nurullah Çelebi, Dulkadirlilerin daveti üzerine Bağdat'tan Halep'e gelir. Bir oğlu burada kalır, kendisi ise Elbistan'a gelip yerleşir. Aile, Nurullah Çelebi'nin beşinci göbekten torunu İbrâhim Çelebi'nin çocuklarında dört kola ayrılır. Bunlardan Ali Çelebi’nin Çelebi-zâdeler diye anılan soyu Maraş'a yerleşmiştir. Çelebi-zâde Ali İlmî Efendi bu koldandır. Babası mufassal bir Fâtiha-i Şerife Tefsiri yazan Elbistanlı ilim adamı Çelebi-zâde Ahmed Efendi'dir (Özalp 2010:81; Tatcı 2000: 319). Maraş’ta yetişen âlim ve şairlerden olan Ali İlmî Efendi’nin anılan künyesinden Maraş’ta müftülük, Afşin Ashâb-ı Kehf Medrese’sinde de müderrislik yaptığı anlaşılmaktadır.

Eserleri şunlardır:

1. Nazm-ı Bedi’: Şairin 1224/1809 tarihinde Tuhfe-i Vehbî tarzında, aruzla yazdığı manzum Farsça lügattir. Çocuklara dil öğretmek gayesiyle yazılmış olan eser basılmamıştır (Tatcı vd. 2000: 319; TDEA 1981: 175).

2. Tuhfe-i Vehbî Şerhi: Osmanlı Müellifleri’nde Tuhfe-i Vehbî’yi şerh ettiği bildirilmektedir (Tatcı 2000: 319).

3. Manzum Ferâid: Fıkıh konulu manzum bir eserdir. Eser 74 beyitten müteşekkildir. (Süleymaniye Kütüphanesi. Reşid Efendi. No.1036. vr. 113-114).

4. Şiirler: Ali İlmî Efendi’nin yukarda zikredilen yazma eserde 16 gazeli bulunmaktadır. Bunlardan biri Nef’î’ye diğeri de Aynî’ye naziredir. Aynı yazmada şairin iki kasidesi, Şükûfî’ye yapılmış bir tahmisi, bir tarih manzumesi ve bir tarih beyti ile bir müfredi bulunmaktadır. Ayrıca şair, Hayâtî Ahmed Efendi'nin Bağdat'tan Elbistan'a dönüşü şerefine “hoşgeldin" redifli bir kaside yazmıştır. Kaside Hâfız Ali Efendi Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan Muhtelif Kasideler isimli yazma eserin 78a-79b varakları arasındadır (Özalp 2010: 35). Bunların dışında Osmanlı Müellifleri’nde şairin bir gazelinin üç beyti yer almaktadır (Tatcı 2000: 319).

Ali İlmî, müderris bir divan şairidir. Şairin Arapça ve Farsçaya ileri derecede vakıf olduğu şiirlerinden, yaptığı şerh ve istinsah ettiği eserlerden anlaşılmaktadır. Ali İlmî’nin edebî şahsiyeti üzerinde en çok etkili olan şair, Sünbül-zâde Vehbî’dir. Çelebi-zâde Ali İlmî, Sünbül-zâde Vehbî’nin Tuhfe-i Vehbî’si başta olmak üzere birçok şiirini de istinsah etmiştir. Tuhfe-i Vehbî’yi şerh eden Ali İlmî, bu tesir ile aynı vadide Nazm-ı Bedi’ isimli manzum lügat yazmıştır.

Afşin (Efsus) (2012). Eshab-ı Kehf Şehri. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Turizm Altyapı Hizmet Birliği Yay.

Çelebizâde Ali İlmî. Muhtelif Yazma Eser. Yaşar Alparslan Kitaplığı.

Kurnaz, Cemal ve M. Tatcı (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Özalp, Ömer Hakan (2010). Tuhfe Şârihi Hayatî Ahmed Efendi (1751/2-1814) Şiirleri, Kütüphanesi ve Tehâfüt-i Müstahrece’si. İstanbul: Özgü Yay.

Sınar, Alev (2006). "Türkiye’de Çocuk Edebiyatı Çalışmaları". Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 4 (7): 175-225.

Tatcı, Mustafa ve C. Kurnaz (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. C. II. Ankara: Bizim Büro Basımevi Yay.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2004). "İlmî”. C. 5. Ankara: AKM Yay. 175.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “İlmî Ali Efendi (Çelebizâde)”. C. 4. İstanbul: Dergâh Yay. 371.

Yerdelen, Cevat (1998). "Eski Türk Edebiyatında Türler. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 10: 75-105.

Gazel

Bahâr irdikde ol dîvâne bülbül

Ser-âgâz eyleyüp efgâne bülbül

Uçurdı beççe-i akl u dilin hep

Yapup gülzâr-ı aşka lâne bülbül

Görüp şem-i gül-efşânı çemende

O bezme oldı bir pervâne bülbül

Alup gülhâneden sahbâ-yı aşkı

Sehergeh çekdi bir peymâne bülbül

Elünden bir gelür yok derdmendin

Okur İlmî gibi efsâne bülbül

Gazel

Men idüp rind-i mey-âşâmı pey-â-pey vâiz

Künc-i sahbâ-kedede kendi içer mey vâiz

Şiddet-i nâr tezekkür ederek girye ile

Zâhidin sinesine açmadadır key vâiz

Sâde-rûnun yüzüne bakmaz iken kürsîde

Bir gulâm ile basıldı ne aceb vey vâiz

Hân-ı yağmâ-yı sehâ nâsa açar câmi’de

Sufre-i cûdın ider evde gelüp tay vâiz

Va’z idüp nefsine hıfz-ı lisân u zikrin

Seni bî-râhat iden bil bu iki şey vâiz

Ferş ü kürsîye değil arşa dahi çıksa eger

Adam olmaz didiler bana seni ey vâiz

Dem urup İlmî gibi hânkah-ı rindîde

Hâme-i ma’rifeti al ele çün ney vâiz

(Çelebizâde Ali İlmî. Muhtelif Yazma Eser. Yaşar Alparslan Kitaplığı. vr. 59a der-kenar, 32a.)