Madde Detay

Kıbrıs’ta doğdu. Asıl adı Mustafa’dır. Annesi Habeşî asıllı idi. Lefkoşa Mevlevîhânesi’nde Dânişî Ali Dede (ö.1095/1683)’ye mürit olup onun hizmetinde bulunmuş burada mesnevî dersleri almış, ney üflemede maharet sahibi olmuş, zahirî ve bâtınî ilimleri tahsil etmiştir. Ali Dede Kudüs şeyhliğine gidince, Dîvânî Dede Âsitânesinde Kemâl-zâde Şeyh Ebûbekir Efendi’nin hizmetinde bulunmuştur (Sâkıb Dede 1283: 218). Ardından bir müddet Lefkoşa’da onun halifesi olarak görev yaptıktan sonra, Gelibolu şeyhliğine getirilmiş ve ardından Mısır hankahında karışıklıklar bulunduğundan, orayı nizama sokmakla görevlendirilmiştir. Mısır’da vazifesini tamamladıktan sonra tekrar Lefkoşa Mevlevîhânesine dönmüştür. Kendisi bu dönemde şeyhü'l-meşâyih olarak tanınmıştır.

Esrar Dede’nin tezkiresine göre 1122 / 1710-11’de, Sâlim Tezkiresi'ne ve Mecelletü’n-Nisâb ve Vakâyi’u’l-Fudalâ’ya göre ise 1123/1711-12'de vefat etmiştir. Bu konuda kabul edilen görüş Esrar Dede’ninkidir. Lefkoşa Mevlevîhânesinde medfundur. Yenikapı Mevlevîhânesi Şeyhi Seyyid Nesîb Yûsuf Dede (ö.1126/1714) onun vefatı üzerine yazdığı mersiyede vefat tarihini şu beyit ile verdi:
Nesîb rıhlet-i târîhini didi züvvâr / İde Siyâhî Dede Bârî kabrini pür-nûr

Annesi Habeşî asıllı olduğundan gayet siyah çehreli olması sebebiyle Siyâhî mahlasını kullandı. Mürettep bir Divanı ve ârifâne ve şairane sözleri vardır (Genç 2000: 226).

Ali Enver (1309). Semâ’-hâne-i Edeb. İstanbul: Nâşiri: Rif’at. 

Duru, Necip Fazıl (2000). Mevleviyâne Şiir Güldestesi. İstanbul: Perşembe Kitapları Yay.

Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkîretü’ş-Şu’arâ, Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay.

İpekten, Halûk, M. İsen, R.Toparlı, N. Okçu ve T. Karabey (1998). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.

Kurnaz, Cemal ve M. Tatçı (hzl.)(2001). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Süreyya (1308), Sicill-i Osmânî yâhud Tezkire-i Meşâhir-i Osmânî. C.IV. Matba’a-i ‘Âmire.

Müstakimzade Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisbi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. (Tıpkı Basım). Ankara: KB Yay.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhi Mehmed Efendi, Vakâyi’ü’l-fuzalâ. C.2. İstanbul: Çağrı Yay.

Sâkıb Mustafa Dede (1283 /1866-67). Hâzâ Kitâb-ı Sefine-i Nefise-i Mevleviyân. C. I. Mısır: Matbaa-i Vehbiye.

Müseddes

Bi-hamdi’llâh görildi menzil-i maksûd râhumda
Tulû’ etdi hidâyet ahteri baht-ı siyâhumda
Nümâyân oldı te’sîr-i temennâ sûz-ı âhumda
Tesâvî kıldı şimdi bûd u nâ-bûd pîşgâhumda
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Yanumda şimdi medh ü zemm ü şâdî vü elem birdür
Safâ-yı nüzhet-i hâtır cefâ-yı derd ü gam birdür
Nişîn-i kûşe-i külhanle gül-geşt-i İrem birdür
Sifâl-i kühne vü gîtî-nümâ-yı Cem birdür
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Şu denlü mest-i ‘aşk oldum ki hüşyârı nedür bilmem
Safâ-yı bûy-ı gülden mihnet-i hârı nedür bilmem
Dem-i vuslatda fikr-i fürkat-i yârı nedür bilmem
Muhassal şimdi fark-ı yâr u agyârı nedür bilmem
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Bana şeh-per-i ‘Ankâ-yı felek per-i meges gelmez
Yanumda dürr-i yektâ olsa mikdâr-ı ‘ades gelmez
Cihânun hâcegân-ı kâm-rânı bana kes gelmez
Gözümde şevket ü fer-i Sikender hâr u has gelmez
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Kanâ‘at kişverinde şimdi bir şâh-ı ser-efrâzam
Hevâ-yı evc-i istignâ vü bâz-ı ‘âli-pervâzam
Ferâgat gülşeninde ‘andelîb-i nağme-perdâzam
Dem-â-dem kûşe-i ‘uzletde ya‘nî âfiyet-sâzam
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Gehî gülzâr-ı ‘işret içre şâd u hurrem-i ‘aşkam
Gehî peygûle-i hayretde lâl ü ebkem-i ‘aşkam
Mesîh-âsâ hayât-efzâ olan mu‘ciz-dem-i ‘aşkam
Dür-âmîz-i bihâr-ı vahdet ü seyl-i yem-i ‘aşkam
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda

Hidâyet rehberiyle râh-ı ‘aşka rû-be-râh oldum
Su‘ûd itmek içün çarh-ı visâle dûd-ı âh oldum
Heme fersûde-rûy-i dergeh-i re’fet-penâh oldum
Siyâhî gibi hakkâ mazhar-ı nûr-ı siyâh oldum
Hüveydâ olalı hatt-ı istivâ fark-ı külâhumda
‘Ale’l-‘arş istivâ sırrın bulalı kıble-gâhumda 

(Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay. 226,227)

Gazel

Künbed-i kasr-ı inâyetdür külâh-ı Mevlevî
Sâye-i mihr-i sa‘âdedür külâh-ı Mevlevî

Fark-ı ‘uşşâkı tef ü tâb-ı kazâdan hıfz içün
Gûyiyâ çetr-i himâyetdür külâh-ı Mevlevî

Ejder-i nefs ile ceng-âver olan pür dillere
Migfer ü tâc-ı şecâ‘atdür külâh-ı Mevlevî

Lücce-i bahr-i hakâyıkdan olupdur âşikâr
Bir habâb-ı ‘ayn-ı hâletdür külâh-ı Mevlevî

Bezm ü vahdetde şarâb-ı ‘aşk ile lebrîz olup
Devr ider câm-ı hidâyetdür külâh-ı Mevlevî

Nükte-i remz-i ‘ale’l-‘arş istivâdur istivâ
Künger-i ‘arş-ı velâyetdür külâh-ı Mevlevî

Pâdişâh-ı mülk-i tecrîde Siyâhî bî-gümân
Tâc-ı zerdûz-ı kanâ‘atdür külâh-ı Mevlevî

Bâ-husûs ol nesl-i pâk-i mazhar-ı nûr-ı celâl
Dest-i lütfundan kerâmetdür külâh-ı Mevlevî

Ya’ni ol Bûstân Efendi hazretinden bahş olan
Sâgar-ı nûr-ı şefâ‘atdür külâh-ı Mevlevî 

(Duru, Necip Fazıl (2000). Mevleviyâne Şiir Güldestesi. İstanbul: Perşembe Kitapları Yay. 159, 160)

***

Hemîşe ‘âşıka ‘arz-ı cemâl idüp neyler
O vechile ana her demde âl idüb neyler
Ne hâsıl itdi dehân u miyânı fikrinden
Gönül ‘aceb yine vehm ü hayâl idüp neyler 

(Kurnaz, Cemal ve M. Tatçı (hzl.)(2001). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay. 460)

***

Herkesin güftârı bir vâdî-i mahsûs üzredir
Zâgda hâlet diger bülbülde dîger hâl var 

(İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkîretü’ş-Şu’arâ, Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 414)