Madde Detay

Şair tezkireleri ve biyografik kaynaklarda doğum tarihi ile ilgili bilgi bulunmayan şairin asıl ismi Ahmed olup manzumelerinde Va’dî mahlasını kullanmıştır. Yine kaynaklarda nakledildiğine göre Va’dî Ahmed Efendi, Üsküdar’da doğmuş ve ilim tahsilinden sonra Üsküdar mahkemesinde kâtip olmuştur (Altuner 1989: 1002-1003). Zamanla yükselerek aynı mahkemede başkâtip olan Va’dî, Üsküdar’da doğmuş olması ve ömrünü burada geçirmiş olması nedeniyle bazı kaynaklarda Üsküdarî Aḥmed Efendi künyesiyle de anılmaktadır (Ekinci 2018: 1784). Kaynakların birçoğunda Va’dî Ahmed Efendi’nin 1094/1682-83 yılında vefat ettiği bildirilmesine ve dostlarından birinin Va’dî’nin vefatı üzerine; “Rûh-ı Va‘dî bula envâr-ı cemâlüñle neşât” mısraıyla tarih düşürdüğü belirtilmesine (Altuner 1989: 1003; Ekinci 2018: 1784; Müstakim-zâde 2000: 437) rağmen İsmâil Belîg vefat tarihini sehven 1095 olarak kaydetmiştir (Abdülkadiroğlu 1999: 671). Belîg’in tarih konusunda yanıldığını Nâ’ilî de vurgulamaktadır (Şener 2013: 425). Bazı kaynaklarda Va’dî’nin, Üsküdarlı İbrahim Sırrî Efendi’nin üstadı olduğu belirtilse de Sırrî’nin şu ana kadar tespit edilen eserleri arasında bu nakli doğrulayacak bir bilgiye rastlanmamıştır (bk. Kazan 2003; Aksoyak 2017; Aras 2019).

Va’dî’nin divanı ve edebi yönü hakkında değerlendirmelerin yer aldığı tek eser Safâyî Tezkiresi’dir. Mustafa Safâyî söz konusu eserinde “eş’ârı pâk ve güftârı sûz-nâkdur” ifadeleriyle Va’dî’yi metheder ve şairin vefat etmeden evvel bir divan tertip ettiğini de vurgular (Abdülkadiroğlu 1999: 671). Kaynaklarda başka eseri olup olmadığı belirtilmeyen Va’dî’nin günümüze kadar tespit edilen eserleri şunlardır:

1. Divan: Tertip şekli bakımından klâsik divan tertibine uymayan Va’dî Divanı, 6 kaside, 155 gazel, 18 rubai, 1 kıt’a-i kebîre, 6 kıt’a, 3 nazm ve 10 müfred ihtiva etmektedir. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde iki (Demirbaş No: NEKTY00285-NEKTY05554) ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası tespit edilen divan üzerinde bir yüksek lisans tezi yapılmıştır (Yücel 2001). Divan’ın bu üç nüshası dışında ayrıca Medine Ârif Hikmet Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü 203/811 numarada kayıtlı bir nüshası daha bulunmaktadır.

2. Fîrûz u Dil-efrûz Mesnevisi: Manzum bir aşk hikâyesi olan eserde Fîrûz ile Dilefrûz isimli şahıslar arasında geçen aşk konu edilmiştir. Geleneksel aşk hikâyelerindeki çerçeve hikâye yapısında oluşturulan mesnevide klasik aşk hikâyelerinden farklı olarak kahramanlar hikâyenin erken safhasında kavuşup mutluluğa erişirler (Sabuncu 2005: 16). Mesnevi metninin sonunda yer alan ferağ kaydında eserin 1078/1667-68 yılında tamamlandığı belirtilmiştir. 59 başlık ve 1370 beyitten oluşan Fîrûz u Dil-efrûz Mesnevisi tıpkıbasımıyla beraber yayımlanmıştır (Sabuncu 2005).

3. Heşt Behişt Mesnevisi: Mevcut bilgilerimize göre tek nüshası Medine Ârif Hikmet Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü 263/811 numarada kayıtlı olan mesnevi 76 varaktan oluşmaktadır. Zengin bir içeriğe sahip olan Heşt Behişt’te dini – ahlâkî yer yer de tarihi konu ve olaylar ele alınmıştır. Eser isminden de anlaşılacağı üzere Va’dî eseri sekiz bölüme ayırmış ve mesnevideki bölümleri “sıfat-ı meclis” başlığıyla birbirinden ayırmıştır. Manzum – mensur karışık bir dibace ile başlayan mesnevinin giriş bölümünde dönemin padişahı Sultan IV. Mehmed (salt.1648-1687) methiyesi ve Musahip Mustafa Paşa övgüsü de yer almaktadır. Heşt Behişt mesnevisinin hâtime kısmında yer alan tarih kıt’asın Va’dî eserini 1087/1676-77 yılında tamamladığını belirtir. Aruzun mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün kalıbıyla kaleme alınan eser 2681 beyitten oluşmaktadır. Eser hakkında iki tanıtım yazısı yazılmıştır (Doğan 2022a; 2022b).

Aksoyak, İ. Hakkı (haz.) (2017). Hikâye-i Garîbü’l-Âsâr - Üsküdarlı Sırrî. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55872,hikaye-i-garibul-asarpdf.pdf?0 [Erişim tarihi: 14.05.2022].

Altuner, Nuran (1989). Safâyî ve Tezkiresi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Aras, Bünyamin (2019). Üsküdarlı İbrahim Sırrî Efendi’nin Târîh-i Sultân Mustâfâ-i Sâni Adlı Eseri’nin Transkripsiyonu ve Nüshalarının Karşılaştırması. Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.

Doğan, Hasan (2022a). “Va’dî’nin Heşt Behişt Mesnevisi ve Bu Mesnevide Yer Alan Mi’raciyye”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 8 (16): 233-256.

Doğan, Hasan (2022b). “Heşt Behişt (Va’dî, Ahmed Efendi)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/hest-behist-va-di-ahmed-efendi [Erişim tarihi: 14.05.2022].

Ekinci, Ramazan (haz.) (2018). Vekâyi‘u’l-Fuzalâ Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli - Şeyhî Mehmed Efendi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yay.

Kazan, Şevkiye (2003). Üsküdarlı Sırrî: Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Divanı, Tenkitli Metin-İnceleme. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Kurnaz, Cemal – Tatçı, Mustafa (haz.)(2001). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî - Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisbi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. (Tıpkıbasım). Ankara: KB. Yay.

Sabuncu, Zeynep (2005). Va’dî’nin Fîrûz u Dil-efrûz Mesnevisi. İstanbul: Simurg Yay.

Şener, Osman Zahit (2013). Tuhfe-i Nâilî Metin ve Muhteva II. Cilt S. 1000-1263. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Yücel, Mahmut (2001). Va’di Divânı (Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.

Gazel

Söylet ol tûtî-i cânı la’l-i şekker-bâra bak

Gör ne âlem gösterir âyîne-i ruhsâra bak

Hîç mihr-i subh ile şem’-i şeb-ârâ bir midür

Âfitâba kıl nazar ol rûy-ı pür-envâra bak

Gonce-i şüküftede itmiş nühüfte jâleler

La’lini seyr it kemâl-i kudret-i sitâra bak

Muktezâ-yı hüsn-i mihr-efrûz-ı dilber böyledür

Gâh rûy-ı âline geh hatt-ı anber-bâra bak

Neylesün Va’dî reh-i aşkında pâmâl olmasun

Ol nihâl-i nâzı seyr it şîve-i reftâra bak

(Ahmed Va’dî, Divan, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Demirbaş No: NEKTY05554 [y.z]: 23b)

Fîrûzuñ sûz-ı iştiyâkı âteş-endâz-ı tab’-ı Dilefrûz olmagla ol bî-mecâl bâr-ı belâ-yı aşka muhabbet-nâme tahrîr itdigidür

Virdi Dilefrûza bu efkâr elem

Aldı hemân destine levh ü kalem

Eyledi ya’nî rakam ol âfitâb

Cânib-i meftûnına çok dürr-i nâb

Nâmede şebnem gibi ol gül-‘izâr

Eyledi bu vech ile dürler nisâr

İy şiken-i turremüñ âşüftesi

Ve’y gül-i ruhsârımuñ âlüftesi

Derd ile müşkîn saçum bestesi

Işk ile bîmâr gözüm hastesi

Kâkül-i ‘anber-şikenüm bendesi

Kâmet-i mevzûnumuñ efkendesi

Sûhte-i şem’-i ruh-ı enverüm

‘Âşık-ı ruhsâr-ı ziyâ-güsterüm

Tûtî-i şîrîn-makâlüm benüm

Bülbül-i gülzâr-ı cemâlüm benüm

Ser-zede-i hâk-i devletüm

Nâzır-ı âyîne-i meh-i tal’atüm

Teşne-i ser-çeşme-i la’l-i lebüm

Haste-i sîb-i zakan ü gabgabum

(Sabuncu, Zeynep (2005). Va’dî’nin Fîrûz u Dil-efrûz Mesnevisi. İstanbul: Simurg Yay.:b.764-773)

Sıfat-ı nevrûz

Bir fasl-ı çemen ki bâd-ı nevrûz

Olmuşdı bahârda baht-ı fîrûz

Feyz-dem-i nev-bahâr ü şebnem

İtmişdi fezâ-yı bâgı hurrem

Çıkmışdı seher sabûha yekser

Her nergis-i mest elinde sâgar

Sahn-ı çemen ü fezâ-yı gülşen

Olmuşdı ferah-fezâ-nişîmen

Gelmişdi biraz ferâg-ı hâùır

Bu mevsim-i dil-güşâda âhir

Fikr ü hevesüm kenâra düşdi

Şebnem gibi lâle-zâra düşdi

Olmuşdı dil-nizâr ü haste

Zencîr-i cünûn-ı ‘aşka beste

Ya’nî ki bir ehl-i dil-civânuñ

Meftûnı idi o nükte-dânuñ

Ammâ ki ol âfitâb-çehre

Mâ’il idi tab’ı nazm ü nesre

Hâk-i kademi o serv-i bâlâ

Esbâb-ı sefer olup müheyyâ

(Va'dî Ahmed Efendi. Heşt Behişt. Medine Ârif Hikmet Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü, Arşiv 263/811 [y.z.]: 8a)