Madde Detay

Ahmed b. Veys, Irak’ta İlhanlılardan sonra hüküm süren, Türkleşmiş bir Moğol hanedanı olan Celâyirliler Devleti’nin kurucusu Şeyh Hasan'ın (Büzürg) torunu, Sultan Üveys’in oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir. Adı Ahmed’dir. Ancak kaynaklarda “Mugîseddîn Sultân Ahmed” (Esterâbâdî 1990’dan aktaran Değirmençay 2000: 2) ve “Gıyâseddîn Sultân Ahmed Bahâdır” (Öztuna 1983: 179) olarak anılmaktadır. Şiirlerinde “Ahmed, Uveys/Veys oğlu, Şeyh Uveys/Veys oğlu Ahmed” (Değirmençay 2000: 2) mahlaslarını kullanmıştır. Sultân Ahmed, büyük kardeşi Hüseyn’in saltanatı sırasında (776/1374-75) Basra valisi olmuş, Tebriz’de Sultân Hüseyn’i öldürerek 784/1382-83’de Celâyirliler tahtına geçmiş, birçok savaş yapmış, memleketini terk ederek farklı zamanlarda Türkmen Emîri Kara Yûsuf’a, Memlûklulara ve Osmanlı sultanı Yıldırım Bâyezîd’e sığınmak zorunda kalmıştır. 28 Rebiyülâhır 813/30 Ağustos 1410 yılında Kara Yûsuf’la yaptığı savaşta yenilmiş ve öldürülmüştür (Barthold 1965: 182). Devletşâh (1977: 370-371) onu zalim, zorba, afyon kullanan, halk tarafından sevilmeyen ve güvenilmeyen bir sultan olarak tanıtmakla birlikte Ahmed bin Veys’in resimde, tezhipte, ok ve yay yapmakta, hat ve musiki ilminde mahir, hünerli, hüner sahiplerini seven, hoş tabiatlı biri olduğunu da belirtmiştir. 

Sultân Ahmed’in bilinen tek eseri, Türk ve İslam Eserleri Müzesi 2046 numarada kayıtlı yedi divandan oluşan “Farsça Külliyât”ıdır (Değirmençay 2001: 6). Külliyât’ındaki “Kitâbu’l-Hidâye, Künûzu’l-Uşşâk, Kitâbu’ş-Şarkiyyât, Kitâbu’l-Bedî’iyyât” adlı ilk dört Dîvân’ı üzerine bir doktora (Armutlu 1990), beşinci Dîvân’ı “Kitâbu’l-Mukaddime” (Yıldırım 1991) ve altıncı Dîvân'ı “Kitâbu’l-Garbiyyât” (Değirmençay 1992) üzerine yüksek lisans çalışmaları yapılmıştır. Altıncı Dîvân üzerinde hazırlanan tez (Değirmençay 2000) ve yedinci Dîvân'ı “Kitâbu Levâmi’ı’l-Envâr” (Değirmençay 2001) yayımlanmıştır. Şairin tek Türkçe şiiri (Canpolat 1995: 223; Ertek Morkoç 2003: 855-856) bilinmektedir. Musikî ilmine dair eserler yazdığı belirtilse (Devletşah 1977: 371) de bunlar henüz tespit edilememiştir.

Sultân Ahmed, Değirmençay’ın (2001: 6-7) verdiği bilgilere göre ilim, şiir ve edebiyatla dolu bir çevrede büyümüş ve kendisini çok iyi yetiştirmiş biridir. Farsça ve Türkçenin yanında Arapçayı da çok iyi bildiği Külliyât’ından anlaşılmaktadır. Şiirlerinde Rûdekî, Unsûrî, Enverî, Hâkânî, Nizâmî, Sa’dî, Pur Bahâî, Evhâdî, Kemâl-i Hucendî’den etkilenmiş, özellikle de çağdaşı Hâfız-ı Şirâzî’nin gazellerini örnek alarak yazmaya çalışmıştır. Azerî edebiyatının Hasanoğlu, Kâdı Burhâneddîn ve Nesîmî gibi ilk temsilcilerinden sayılmaktadır. 

Armutlu, Sadık (1990). Sultan Ahmed Celâyir, Hayatı, Divanının Tenkitli Metni ve Tahlili. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Barthold, W. (1965). “Ahmed Celâyir”. İslâm Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: MEB Yay. 182.

Canpolat, Mustafa (hzl.) (1995). Ömer Bin Mezîd, Mecmû’atü’n-Nezâ’ir (Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yay.

Cunbur, Müjgân (2002). Ahmed b. Veys. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 1. Ankara: AKM Yay. 155.

Değirmençay, Veyis (1992). Sultan Ahmed Celâyir’in Kitâbu’l-Garbiyyât Adlı Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Değirmençay, Veyis (hzl.) (2000). Sultan Ahmed Celâyir, Kitâbu’l-Garbiyyât (Altıncı Divan). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.

Değirmençay, Veyis (hzl.) (2001). Sultan Ahmed Celâyir, Kitâbu Levâmi’ı’l-Envâr (Yedinci Divan). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.

Devletşâh (1977). Tezkire-i Devletşah (Tezkiretü’ş-Şu‘arâ). C. 3. çev. N. Lugal. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yay.

Ertek Morkoç, Yasemin (2003). Eğridirli Hâcı Kemâl’in Câmi’ü’n-Nezâ’ir’i. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.

Esterâbâdî Azîz b. Erdeşîr (1990). Bezm ü Rezm. çev. M. Öztürk. Ankara: KTB Yay.

Öztuna, Yılmaz (1983). “Celâyirliler”. Büyük Türkiye Tarihi. C. 2. İstanbul: Ötüken Yayınevi. 179-180.

Sümer, Faruk (1989). “Ahmed Celâyir”. İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 53-54.

Yıldırım, Nimet (1991). Sultan Ahmed Celâyir ve Kitâbu’l-Mukaddime Adlı Divanı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Yınanç, Mükrimin Halil (1989). “Celâyir”. İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: MEB Yay. 64-65.

Nazîre-i Ahmed bin Veys Râst

Kim ola dün gün işinde fikr ü tedbîr eylemez

N’eylesin tedbîr-i bende çünki takdîr eylemez

Hayr ü şer nakkâş-ı bî-çûn yazdı ber-levh-i cebîn

Âdem oglı cehd idüp ol nakşı tagyîr eylemez

Âyet-i “nahnü kasemnâ” ma'nisin her kim bilür

“Yef'alu’llâh mâ-yeşâ” bu sırrı tefsîr eylemez

Her kime oldı müyesser künc-i genc-i ma'rifet

Pâdişâh-ı vakt olupdur hidmet-i mîr eylemez

Her kimün kim aklı vardur ol bilür hâli nedür

Bu güni tanlaya koyup anı te'hîr eylemez

Ârif oldur hâliyâ işbu ölümlü dünyede

Şâhid ü şem' ü şarâb ü nuklı taksîr eylemez

Defter-i ömri hisâbı âhir oldı câhilün

Bir ameldür cüz gam-ı bî-hûde tevfîr eylemez

Dem geçürdi merdüm-i dil-haste-i çeşmüm benüm

Bu sirişk-i lâle-gûn der-nâme tahrîr eylemez

Kumrı vü bülbül okur Hak zikrini her dem velî

Ahmed ibni Veys okur bu sözi takrîr eylemez

(Canpolat, Mustafa (hzl.) (1995). Ömer Bin Mezîd, Mecmû’atü’n-Nezâ’ir (Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yay. 223; Ertek Morkoç, Yasemin (2003). Eğridirli Hâcı Kemâl’in Câmi’ü’n-Nezâ’ir’i. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi. 855-856.)