Madde Detay

Ebû Yezid Tayfur bin İsa bin Sürûşân Sultan-ül Arîfin, Bürhân-ül Muhakkıkin, Keramet Feleğinin Bedr-i Tamâmı (Tekin 1994: 8), Pîr-i Bistan, Bayezıt (Ebu Yezid) sıfatlarıyla anılan asıl adı Ebû Yezid Tayfur bin Sûrûşan el Bûstâmî (Tekin 1994: 8) ya da Ebû Yezid Tayfur bin İsa bin Sürûşân (Uludağ 1992: 238) olan, Anadolu sahasında ve ekseriyetle Hatay-Antakya civarında Beyâzid-ı Bistâmî olarak tanınan mutasavvıf, Silsile-i aliyye denilen büyük alim ve velilerin beşincisidir (Türkiye Gazetesi İslâm Âlimleri Ansiklopedisi 1984: 105). Beyazıt-ı Bistâmî, İran’ın Horasan eyaletine bağlı Bistam şehrinde dünyaya gelmiştir. Tam olarak doğum tarihi bilinmemekle birlikte bu konuda çeşitli rivayetler mevcuttur. Söz konusu rivayetlerin ilki 777 yılında doğup 850 yılında 73 yaşında iken vefat ettiği yönündedir (Tekin 1994:8; Uludağ 1992: 238). Diğer bir rivayet ise 748 yılında dünyaya gelmiş olup 851 yılında 103 yaşında iken vefat ettiği (Uludağ 1992: 238) şeklindedir. Diğer kaynaklarda ise (Fatemeh and Walley 2013; Attâr 2005: 171) ise doğum tarihi belirtilmemekle birlikte vefat tarihinin 848 ya da 875 olabileceği belirtilmektedir. İran sahasında doğmuş olması ve dedesinin Zerdüşt bir din adamı iken İslam dinine yönelmiş olmasından hareketle Şii kaynaklarda Şia olarak gösterilmektedir.

Mezarı Bistam’da tarihî binaların arasında, ziyadesiyle sade ve ihtişamdan uzaktır. Dönemin yöneticilerinden Gazan Hanı bu mezar üzerine her ne kadar bir türbe inşa ettirmek istedi ise de Bistâmî’nin Gazan Han’ın rüyasına girerek onu bu niyetinden vazgeçmek doğrultusunda etkilediği yönünde rivayetler mevcuttur (Uludağ 1992: 241). Mutasavvıfın Hatay-Kırıkhan’da bir süre ikamet ettiği rivayet edilen Darb-ı Şâk Kalesi kalıntısı üzerinde de bir makamı bulunmaktadır (Tekin 1994:14).

Tasavvuf hareketlerinin ilk evrelerinde yaşayan mutasavvıf Bistâmî’nin, çağdaşı nice mutasavvıfla ilgili menkıbeleri mevcuttur. Bu menkıbelere konu alan mutasavvıflar içinde görece en önemlileri arasında Şakîk-i Belhî, Hâtem, el Asam, Ahmed bin Hadraveyh, Zünnûn, Ebû Türâb (Uludağ, 1992: 239) bulunmaktadır. Bâyezîd Bistâmî, tasavvuf geleneğinde sekr, fena, melamet, tevhid, marifet, muhabbet, mi’rac ve îsâr gibi konularda sözleri, münacatları ve şathiye (Uludağ 1992: 239; Attâr 2005: 207) türünde eserleri mevcuttur. Bir rivayete göre Bâyezîd Bistamî’nin 313 büyük üstada hizmet ettiği ve son üstadının da Ca’fer-i Sâdık olduğu bilinmektedir. İki yıl hizmetinde bulunduğu sırada su taşıdığı için Ca’fer-i Sâdık tarafından kendisine ‘‘Tayfur es-Saka’’ (Tekin 1994: 23) denildiği kaydedilmektedir. Diğer bir rivayette ise (1984: 106) 113 alimden ilim öğrendiği belirtilmektedir. Bu cümleden olarak, Bâyezîd-i Bistâmî’nin, İmam Ca’fer-i Sâdık’ın vefatından kırk yıl sonra dünyaya geldiği, İmam-i Ali Rızâ’nın talebesi olmak dolayısıyla İmam Ca’fer-i Sâdık’ın ruhaniyetinden istifade ettiği bildirilmektedir.

Tasavvuf geleneğinin ilk temsilcilerinden olan Ebû Yezîd al Bistâmî Vahdet-i Vücut halinin ilk taliplerinden ve temsilcilerindendir (Mojaddedi 2003: 1-13). Yine bu bağlamda Tasavvuf disiplininin kaide ve esaslarının kurulması bağlamında da ilk girişimciler arasında sayılması mümkündür. Bâyezîd Bistâmî’yi, kendisine pir bilenlere Tayfûri, tutulan yola da Tayfûrîyye ya da Bistâmiyye adı verilmiş olup söz konusu hareket bir tarikat görünümünden uzak olmakla birlikte tasavvufi bir ekol görünümündedir (Uludağ 1992: 240). Gubârî’nin şairnamesinde yirmi sekizinci kıt’anın son dizesinde ‘‘Bâligî Bistâmî buldı zîneti’’ (Kaya 1990: 14) ve 18. yüzyıl şairlerinden Hızrî’nin şairnamesinin otuz ikinci kıt’anın ilk dizesinde ‘‘Bekaî, Bistâmî, Bahrî, Bidâdî’’ (Kaya 1990: 34) şeklinde Bistamî adı geçmektedir. Bu şairin Bâyezîd Bistamî aynı şahsiyet olup olmadığı yapılacak çalışmalarla aydınlatılabilir. 

Araz, Nezihe (1978). Anadolu Evliyaları. İstanbul: Atlas Kitabevi.

Cunbur, Müjgân (2002). "Bistamî", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 1. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay. 450.

http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-islamica/ba-yazi-d-bast-a-mi-COM_000000105.

Kaya, Doğan (1990). Şairnâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yay.

Mojaddedi, Javid A (2003), ‘‘Getting Drunk with Abû Yazîd or Staying Soberwith Junayd: The Creation of a Popular Typology of Sufism’’, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 66, No. 1: 1-13.

Sunar, Cavit (1978). Ana Hatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay.

Tekin, Mehmet (1994). Hatay Evliyalarından Bayezid-i Bestami. Antakya: Kültür Ofset Basımevi.

Uludağ, Süleyman (1992). "Bâyezîd-i Bistâmî", İslâm Ansiklopedisi. C. V. Ankara: TDV Yay. 238-241.

Uludağ, Süleyman (çev.) (2005). Feridüddîn Attâr, Evliya Tezkireleri. İstanbul: Kabalcı Yay.

Yıldırım, Celal (1978). Bâyezîd Bestâmî ve Tasavvufun Özü. İstanbul: Demir Kitabevi.

"Bâyezîd-ı Bistâmî" (1984). Türkiye Gazetesi İslâm Âlimleri Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: İhlas Matbaası. 105.