Madde Detay

Mustafa Behcet Efendi 1188 /1774 yılında İstanbul'da Eyüp Sul­tan'da doğmuştur. Dîvân-ı Hümâyun hocalarından Mehmed Emîn Şükûhî Efendi'nin oğlu olan Mustafa Behcet Efendi, He­kimbaşı Abdülhak Molla'nın ağabeyi ve Abdülhak Hamid'in büyük amcasıdır. Medrese yoluyla öğrenimini yapmış ve birçok ya­bancı dilleri de öğrenmiştir. Lugat-ı Târihiye ve Coğrafîye'de Latince ve İtalyanca'yı Dîvân-ı Hümâyun Tercümanı Yahya Efendi'den öğrendiği (Ahmed Rifat 1299: 75), Hekimbaşı Mustafa Behcet Efendi adlı eserde ise İtalyanca'yı Venedik'te öğrendiği rivayet edilmekte olduğu yazılı­dır. Behcet Efendi Süleymaniye Tıb Medresesi'nde öğrenimini yap­tıktan sonra 1205 /1791 de on sekiz yaşında iken müderris olarak öğretim yoluna girmiş ve otuz yaşında "reisületibba" payesini kazanmıştır. III. Selîm'in sarayında yedi sene hekimlik yaptıktan sonra 1803 de hekimbaşı olmuştur. 1221/1807 yılında Kabakçı isyaniyle III. Selîm tahttan indirilmiş yerine II. Mahmûd padişah olmuş ve usulden olduğu üzere Mustafa Behcet Efendi de azledilmiştir. Fakat 1232/1816 da II. Mahmûd'a hekimbaşı oldu ki bu saraya ikinci defa Hekimbaşı oluşu idi. Mustafa Behcet Efendi'nin kardeşi Hızır İlyas Efendi Letâif-i Vekaayi-i Enderûniye'de Behcet Efendi'nin hekimbaşı olu­şunu anlatır. Mustafa Behcet Efendi hekimbaşılığı esnasında tıbbî mesleğinde olduğu gibi siyasi mesleğinde de yükselerek o zamanın ilmiye rütbe­leri olan İzmir, Mekke, İstanbul ve Anadolu Mollalıkları gibi payeleri almıştır. İkinci Sultan Mahmûd Yeniçerileri ortadan kaldırdıktan sonra Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurulması üze­rine, hekim ve cerrah yetiştirmek için Hekimbaşı Mustafa Behcet Efendi padişaha verdiği takrir ve şahsî gayretiyle Saraçhanebaşı'nda, Acemi Oğlanlar Kışlası yanındaki Tulumbacıbaşı Konağı'nda, 1242/1826 yılında Tıbhâne-i Âmire ve Cerrahhanenin kurulmasını sağladı. Bu, ilk açılan modern tıbbiyedir. Hekimbaşı Mustafa Beh­cet Efendi Tıbhane'de hem nazır hem öğretmen idi. Mustafa Behcet Efendi Tıbhâne'den önce 1219/1805'te Babıâli tercü­manlarından Dimitraşko Meroz'un teşviki ile Kuruçeşme'de Rum Tıbbiyesi'ni ve 1220/1806'da yalnız Müslüman hekim yetiştirmek üzere Tersane'de ikinci bir tıbbiye mektebi kurdu. Behcet Efendi bilgili ve aynı zamanda meclis adamı olduğun­dan padişaha kendisini çok sevdirmişti. Meclis-i vâlâ memurluğu gibi yüksek vazifeler kazandı, şöhreti günden güne arttı. Padi­şahın hekimbaşı ile yakınlığını çekemeyenler Behcet Efendi aleyhin­de tertipler ve iftiralar hazırladılar. Her nasılsa kendisinin hekimbaşı olmasında rolü olan Halet Efendi'nin aleyhinde bulunmuş olmasıyla bu adam da tertiplere katıldı, devlet erkânı hekimbaşıdan kuş­kulandı ve Behcet Efendi kardeşi Abdülhak Molla ile birlikte Keşan'a sürgün edildi. İki kardeş Keşan'da on ay sürgünde kaldılar. 1237/1822'de aleyhte bulunanlardan Halet Efendi gözden düştü ve Beh­cet Efendi kardeşiyle birlikte affedildiler. Mustafa Behcet Efendi sürgünden döndükten sonra 1238/1823'te üçüncü defa hekimbaşı oldu. Sultan II. Mahmûd Behcet Efendi'yi çok seviyordu. Hatta 1247/1832'de Bebek'te meşhur Hekimbaşı Yalısı'nı da ziyaret etmişti. Mustafa Behcet Efendi 1249/1833'te Şarbon veya Antrax'dan öldü. Vefat tarihi Kamusü'l-Âlâm ve Sicill-i Osmanî'de 1249/11830-31, Lûgat-ı Târîhiye ve Coğrafîye'de 1248/1832-33 olarak gösterilmiştir. Üsküdar'da Nasuhî Tekkesi'ne gömül­dü. Nevsâl-i Afiyet'te doksan yaşında öldüğü yazılı olması yan­lıştır. Behcet Efendi'nin ölümüne dair söylenen tarih şudur: "Hekimbaşı Behçet Efendi gitti ukbâya" (1249/1833).

Mustafa Behcet Efendi'nin telif ve tercüme birçok kitap ve ri­salesi vardır:

1. Frengi Risalesi: İtalyancadan tercüme.

2. Fiziyoloji: İtalyancadan tercüme.

3. Ameliyât-ı Tıbbiye: Tercüme.

4. Hikmet-i Tabiîye: Tercüme.

5. Kolera Risalesi. Bu risaleyi Demetrius Mavrokordatos Berlin'de Almanca'ya tercüme ederek bastırmıştır.

6. Ruhiye Risalesi: Tercüme.

7. Marifet-i Arz ve Tercüme-i Hayvanat:  Buffon'un tarih-i tabiiye ait eserlerinden meydana getirdiği tercümelerdir.

8. Çiçek Aşısı Risalesi: Tercüme.

9.  Hezâr Esrâr: 1279/1862-63 senesinde basılmıştır. 

İngilizce tabii felsefeye ait bir eserin büyük bir kısmını Türkçe'ye çevirmiştir. Ayrıca Mısır bilginlerinden Şeyh Abdurrahmân Cebertî'nin Mısır'ın Fransız işgali altında kaldığı devreye (1754-1825) ait hadiseleri anlatan (Mazharu't-Takdîs bi Hurûc-i Tâifeti'l-Fransis) adlı eserini Tarih-i Mısır adıyla dilimize çevirmiştir. Mustafa Behcet Efendi'nin basılmış eserlerde, tezkirelerde ve kendi el yazısıyla yazılmış olup Avukat Halîl Ethem Arda'da şiir mecmuası bulunmaktadır.

Mustafa Behçet Efendi'nin defterinde, Bektâşîlerin ayn-ı cem yaptıkları Meydan Odası'nda bulunan makamlar hakkın­da izahat verildiğine göre de üstadın Bektaşilikle ilgisi olduğu ka­naati hasıl olmaktadır.

Adıvar, Adnan (1943).Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Maarif Matbaası.

Ahmed Rifat (1299). Lugat-ı Târihiye ve Coğrafiye. C.2. İstanbul. Mahmutbey Matbaası.

Akün, Ömer Faruk (1964). “Şinasi'nin Fatîn Tezkiresi Baskısındaki Yeni Biyografik Bilgiler.” İstanbul: Türkiyât Mecmûası. (14): 279-281. 

Erdem, Sadık (hzl.)(1985). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı. Ankara: AKM Yay.

Erdem, Sadık (hzl.) (2014). Ârif Hikmet Tezkiresi. Ankara: TTK Yay.

Ergun, Saadettin Nüzhet (1936-1945). Türk Şairleri. C.2. İstanbul: Bozkurt Matbaası. İstanbul.

Fatîn Dâvud (1271). Tezkire-i Hatimetü'ş-Şuara. İstanbul.

Kurdoğlu, Veli Behcet (1967). Şair Tabipler. İstanbul: Baha Matbaası.

Mehmed Süreyyâ (1308-15/ 1890-97). Sicill-i Osmânî. C. 2. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

M. Şemseddin Sami (1996). Kâmûsü'l-Alam. C. 2. İstanbul: Kaşgar Neşriyat.

Oğraş, Rıza (hzl.)(2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u: İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin. Afyon: Emirdağ Ofset Tesisleri.

Uludağ, Osman Şevki (1925). Beş buçuk Asırlık Türk Tabâbeti Târihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Uzluk, Feridun Nafiz (1954). Hekimbaşı Mustafa Behçet. Ankara: Örnek Mat­baası.

Ünver, A. Süheyl (1943). Tıb Târihi. İstanbul.

Gazel

Varsa dest-i kudretin mes eyleye tâ aya dek