Madde Detay

Bostan-zâde Şeyhülislâm Mehmed Efendi bin Mustafa Efendi bin Bostan Efendi bin Mehmed-i Tirevî 942/1535-1536 senesinde İstanbul’da doğmuştur. Kanunî devri âlimlerinden Tireli Kazasker Bostan Mustafa Efendi’nin oğlu olan Mehmed Efendi, Garîk Arab-zâde Efendi, Kadı-zâde Efendi ve Gül Hoca Çelebi gibi devrinin bilginlerinden ders aldıktan sonra 963/1555-1556’da Ebussuud Efendi’den mülazım oldu. 966/1558-1559 senesinde kırk akçe maaşla Eski İbrahim Paşa Medresesi, Rebiülevvel 970/Ekim 1562’de Yeni Ali Paşa Medresesi müderrisliğine tayin edilen Mehmed Efendi, Muharrem 975/Temmuz 1567’de Haseki payesi aldı. Cemaziyelevvel 976/Ekim 1568’te Sahn-ı Seman Medresesi, Zilkade 977/Nisan 1570’te Yavuz Sultan Selim Medresesi, Cemaziyelahir 978/Ekim 1570’te Süleymaniye Medresesi, Safer 980/Haziran 1572’de Edirne Selimiye Medresesi’ne müderris olarak atanan Mehmed Efendi, Safer 981/Haziran 1573’te Şam, Receb 983/Ekim 1575’te Bursa, yirmi gün sonra Edirne, Şaban 984/Ekim 1576’da İstanbul kadılığına tayin edildi. Şaban 985/Ekim 1577’de Anadolu, Rebiülahir 988/Temmuz 1580’de Rumeli kazaskeri olan Mehmed Efendi, Safer 989/Mart 1581’de bu görevi bırakmasının ardından iki yıl herhangi bir devlet vazifesinde bulunmadı. İki yılın sonunda Rebiülevvel 991/Mart 1583’te Kahire kadısı ve 995/1586-1587 senesinde ikinci defa Rumeli kazaskeri olan Mehmed Efendi, Cemaziyelevvel 997/Mart 1589’da şeyhülislâm oldu. Receb 1000/Nisan 1592’de görevinden azledilen ancak üç yıllık bir aradan sonra Cemaziyelahir 1003/Şubat 1595’te yeniden meşihat makamına getirilen Mehmed Efendi, vefat ettiği 1006/1598 senesine kadar toplamda yedi yıla yakın şeyhülislâmlık yaptı. 24 Şaban 1006/1 Nisan 1598 tarihinde vefat eden ve vefatına “ders-i ‘ilmün bozuldı bûstânı” mısraıyla tarih düşülen Bostan-zâde Mehmed Efendi, Şehzâde Camii civarında medfundur (Özcan 1989: 410-413, Şemseddin Sami 1311: 1383).

Bostan-zâde Mehmed Efendi, Osmanlı Devleti’nde azledildikten sonra ikinci defa meşihat makamına getirilen ilk kişidir. Mübarek gecelerde minarelerde kandil yakılması âdeti onun zamanında başlatılmış ve şeyhülislâmlara muayyen miktarda düzenli olarak arpalık verilmesi de ilk defa onun şeyhülislâmlığı döneminde gerçekleşmiştir. Türkçe ve Arapça şiirleri ve bazı takrizleri bulunan Bostan-zâde’nin, Kanûnî için yazdığı mersiye çok beğenilmiştir. “İhyâu Ulûmi’d-din”i, “Yenâbiü’l-yakîn fî-İhyâi Ulûmi’d-dîn” (Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 2574) adıyla tercüme eden Bostan-zâde Mehmed Efendi, ayrıca İbrahim b. Muhammed el-Halebî (ö.956/1549)’nin, “Mülteka’l-ebhur” isimli meşhur fıkıh kitabını şerh etmiştir. Bostan-zâde, Koca Mustafa Paşa (Samatya) Hacıkadın caddesinde bugün mevcut olmayan bir de mescit yaptırmıştır (İpşirli 1992: 311). Akrabalarından Bostan-zâde Ali, Mustafa ve Yahya Efendiler de asrın ulemasından olup Rumeli kazaskerliği makamına kadar yükselmişlerdir (Şemseddin Sami 1311: 1383).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî . C. 2. İstanbul: KB ve Tarih Vakfı Yay.

Eliaçık, Muhittin (2012). "Şeyhülislâm Bostanzâde Mehmed Efendi ve Nazmen Verilmiş Fetvâları". Turkish Studies. 7(4): 35-50.

İpşirli, Mehmet (1992). "Bostanzâde Mehmed Efendi". İslam Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: TDV Yay. 311.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Nev’î-zâde Atâyî, Hadâiku’l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik.  C. 2.  İstanbul: Çağrı Yay. 

Şemseddin Sami (1311). Kâmûsu’l-A’lâm. C. 2. İstanbul: Mihran Matbaası. 

Ba’zı ahbâbları tevkî’îlik mansıbına terfî’ olundukda buyurmışlardur

 İdersem vech-i yârı mâha teşbîh

 İder erbâb-ı ‘irfân anı tevcîh

 Nazar kılsa dehân-ı yâra bülbül

 Diyeydi gonça içün fîhi-mâ-fîh  

‘Ulemâ-i Mısr’dan Şeyh ‘Alî Mukaddesî’nün tashîh-i harf-i zâd’da te’lîf itdigi risâle-i bedî’aya buyurdukları takrîzdür

 Berîd-i baht u devletden nüvîd-i dil-sitândur bu

 ‘Arûs-ı devlet-i ikbâl içün gûyâ nişândur bu

 Nişânla dâ’i-yi devlet olan erbâb-ı ihlâsı

 Ki hâtırdan gide şâyed benüm ‘ömrüm zamândur bu 

(Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Nev’î-zâde Atâyî, Hadâiku’l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik.  C. 2. İstanbul: Çağrı Yay. 412.)