Madde Detay

Şiirlerinde kullandığı Çeşm-i Âfet’in gerçek adı veya mahlası mı olduğu tespit edilememiştir. Mısır hidivi İsmail Paşa (ö. 1312/1895)'nın üçüncü eşidir. Edebiyat tarihlerinde hayatı ve şairliği hakkında bilgiye rastlanmaz. Ancak, hidiv İsmail Paşa’nın eşi olması dolayısıyla bazı Arap kaynaklarında anılmaktadır (İhsanoğlu 2006: 54-55). Son yıllarda ise eşi hidiv İsmail Paşa ve Levha-i Dil adlı eseri dolayısıyla söz konusu edilmiştir (İhsanoğlu 2006: 554-55; Yeniterzi 2009: 513-22; Cunbur 2011: 129; Tunç 2012). Şiirlerinde, kendisi ile ilgili bazı bilgiler elde edilebilmekle birlikte; doğum yeri, tarihi, milliyeti ve ailesi hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. İhsanoğlu, Çeşm-i Âfet’in İsmail Paşa’nın annesi Hoşyar Hanım’ın sarayında yetiştirilmiş muhtemelen Çerkez asıllı bir cariye olduğunu, çocuğu olmadığı için Fâika adlı bir kız evlat edindiği kaydeder (2006: 54). Çeşm-i Âfet, 1324/1907'de vefat etmiştir.

Âfet Hanım’ın eşine duyduğu sevgiyi, ölümünden sonra yaşadığı duyguları dile getirdiği şiirlerinin toplandığı Levha-i Dil adlı Dîvân'ı vardır. Bazı tarihi, siyasi bilgilerin de bulunduğu eserde mesnevi, kaside, murabba, muhammes, müseddes ve gazel şekilleriyle söylenmiş toplam 134 şiir bulunmaktadır (Tunç 2012: 48-54). Çoğunluğu Levha, Levha-i Dil, Nevha, Nevha-i Dil başlıklı şiirlerden oluşan eser, İsmail Paşa övgüsünde bir mersiye/methiye kitabı gibidir. Basılmıştır, ancak basım yeri ve tarih kaydı yoktur. Bu sebeple hatimede eserin tamamlanmasına “Eşk-i kalem-i Çeşm-i Âfet” ibaresiyle düşülen 20 Zilhicce 1315/11 Mayıs 1898 tarihi baskı tarihi kabul edilmiştir. İhsanoğlu, bu tarihi vererek Kahire’de Bulak Matbaası'nda basıldığını kaydeder (2006: 56, 200).

Çeşm-i Âfet etrafıyla ilgili, öğrenmeye, yeniliğe açık, sanata ve edebiyata önem veren biridir. Bunun göstergesi olarak da sarayda kendi bölüğündeki kadınlardan oluşan bir saz ve söz heyeti kurdurmuş, ayrıca Mısır’da ilk kız mektebinin açılmasını da sağlamıştır (İhsanoğlu 2006: 39, 54, 113). Mısır’da Türkçe edebiyatı zenginleştiren güçlü bir şairdir (İhsanoğlu 2006: 34). Arapça ve Farsça'yı şiir söyleyecek derecede bildiği anlaşılan Âfet, Türk şairlerinden en çok Fuzûlî, Nâbî ve Nef’î’den etkilenmiş onlara nazireler söylemiştir. Ayrıca şiirlerinde adını andığı kadın şairlerimizden Fıtnat (ö. 1780), Leylâ (ö.1848) ve Şeref (ö. 1861) Hanımların şiirlerini okuduğu ve onlardan da etkilendiği görülmektedir (Tunç 2012: 30-36). Türk şiiri yanında Arap ve Fars şiirinden de haberdar olan Âfet, cahiliye döneminin en güçlü şairlerinden, özellikle mersiyeleriyle meşhur Hansâ/ Hunsâ’yı gıptayla anar. Fars şairlerinden ise Selmân (ö. 1376), Kemâl-i Isfahânî (ö. 1238) ve Şevket’ten (ö. 1699) de övgüyle söz eder.

Çeşm-i Âfet Hanım eşi İsmail Paşa’nın ölümünden sonra onun adını ebedileştirmek ve acısını dile getirmek için şiir söylemiştir. Kendine ve şairliğine güvenen bir edası vardır. Genellikle mahlas beyitlerinde şiiri ve şairliği ile ilgili mübalağalı fahriyeler görülür. Zaman zaman Türkçede kullanılmayan veya çok az bilinen Arapça kelimeler de kullanan Âfet’in dili anlaşılırdır. Diğer hanım şairlerin aksine, cinsiyetini aksettiren bir eda ve samimî lirizm göze çarpan şiirlerinde, felekten şikâyet başta olmak üzere hikmet-âmiz ve nasihat içerikli, manen yüklü söyleyiş hâkimdir (Tunç 2012: 37-40).

Ahmet Şefik Paşa (1998-99). Müzekkirâtı fî Nısfı Karn I-IV. Kahire: Hey’etü’l- Mısrıyye el-Amme li’l-Kitâb.

Cunbur, Müjgân (2011). Osmanlı Dönemi Türk Kadın Şairleri. Ankara: Türk Kadınları Kültür Derneği.

Çeşm-i Âfet (1898). Levha-i Dil. Kahire: Bulak Matbaası.

İhsanoğlu, Ekmeleddin (2006). Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA.

Tunç, Semra (2012). Kahire Sarayında Bir Hanım Şair Çeşm-i Âfet ve Dîvânı (Levha-i Dil). Konya: Palet Yay.

Yeniterzi, Emine (2010). “Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın Eşi Çeşm-i Âfet ve Levha-i Dil Adlı Divanı”. 3. Uluslararası Bir Bilim Kategorisi Olarak Kadın: Edebiyat, Dil, Kültür ve Sanat Çalışmalarında Kadın Sempozyumu. [28–30 Nisan 2010]. Konya: Selçuk Üniversitesi, Dilek Sabancı Devlet Konservatuvarı. 513-522.

Gazel/Levha

Mübhemâtı Hâtif-i gaybın lisânı söylüyor

Bî-sebâtî-i cihânı hâl ü şânı söylüyor

Dil-perîşân olduğun her bülbül-i şûrîdenin

Kalbim-âsâ hep yıkılmış âşiyânı söylüyor

Ol kadar vîrânedir ki bu ribâtın hâlini

Menzil-i dîgerde ehl-i kârvânî söylüyor

‘Ömrümün her demde zâ’il olduğun devr-i felek

Bî-riyâ vü bî-hilâf u bî-müdânî söylüyor

Ben sükût etsem de ahvâlim lisân-ı hâl ile

Yani vicdânım gibi bir şahs-ı sânî söylüyor

Ben ne hâcet söyleyem her zerre hâk açmış dehen

Bir Süleymân-iktirân sâhib-kırânı söylüyor

Her varak lerzân olup açmış lisân-ı iştikâ

Dâsitân-ı savlet-i bâd-ı hazânı söylüyor

Lâ-bekâdır lâ-bekâ maklûb-ı ikbâl-i felek

Nev-civânâna bunu her pîr-i fânî söylüyor

Çeşm-i Âfet ben değil dehrin vefâsız olduğun

Hâtif-i remz-âşinâ-yı âsumânî söylüyor

(Tunç, Semra (2012). Kahire Sarayında Bir Hanım Şair Çeşm-i Âfet ve Dîvânı (Levha-i Dil). Konya: Palet Yay. 157.)