Madde Detay

Asıl adı Dostu olan ve Şirvanlı Dostu olarak da tanınan âşık, 16. yüzyılın birinci yarısında Azerbaycan Şirvan'a bağlı Şamahı'da doğmuştur (Seyidov 1960: 486; Kasımlı 2003: 227; Namazov 2004: 111; Mirze 2007: 106). Yazılı kaynaklarda hakkında bilgiler yok denecek kadar azdır. Âşığın adı "Abbas ve Gülgez Hikâyesi"nde geçer. Tufarganlı Abbas'ın Tebriz'de karşılaştığı âşıklardan biri Dostu'dur. Âşık hakkındaki ikinci yazılı bilgi 18. asırda yaşamış ve bestelerini genellikle Türkçe söylemiş Ermeni sanatçısı Sayat Nova'nın yazmasında bulunur. Eğitimi, meslek hayatı, ailesi hakkında kaynaklarda kesin bir bilgiye ulaşılmamakla beraber, tecnisinin ve aynı zamanda Tufarganlı Abbas'la olan atışmasını dil ve anlatım özelliklerinden iyi bir medrese eğitimi aldığı anlaşılır. 17. yüzyılın birinci yarısında Tebriz'de vefat ettiği tahmin edilir (Seyidov 1960: 486; Kasımlı 2003: 227; Namazov 2004: 111; Mirza 2007: 101). Ganiyev, Dostu'nun Şamahı'da doğduğunu, orada da vefat ettiğini söyler (2005: 331).   

Tespit edilen tek şiirinden anlaşıldığı üzere şiirlerinde Dostu mahlasını kullanmıştır. "Abbas ve Gülgez Hikâyesi"nde Âşık Abbas'ın Dostu'ya "kâmil usta" diye hitap etmesi onun âşıklık geleneği içerisinde önemli bir yere geldiğinden haber verir. Sayat Nova'nın yazmasından da Âşık Dostu'nun devrinin mahir bir sanatkârı olduğu anlaşılır. Bahsi geçen yazmayı inceleyen Seyidov (1954: 67), Azerbaycan türkülerini ve âşık müziğini gençliğinden itibaren sevmeğe başlayan Sayat Nova'nın birçok şiirinin altına hangi beste ile söylenmesi gerektiği konusunda not düştüğünü bildirir. Bu bestelerin ekseriyeti Azerbaycan âşık müziği ve halk türküleridir. Örneğin, Sayat Nova "Ben garip bir bülbül, sen kızıl kafes" mısrası ile başlayan şiirinin altına şöyle bir kayıt düşmüştür: "Kim bu besteni söylemek isterse Dostu'nun türküsünün notası ile söylesin, bilmiyorsa "Güzeller yığıncağına bak, destebedeste terpenir" i sorsun". G. Sayılov Âşık Dostu'nu Şirvan Âşık Muhiti'nin bilinen ilk temsilcisi, aynı zamanda cinas kafiyeli şiirin, tecnis sanatkârlığının üstatlarından biri olarak kabul eder (Sayılov 2010: 26-35). Kayıtlarda Âşık Dostu'nun hem Şirvan hem de Tebriz âşıkları arasında büyük bir nüfuzu olduğu konusunda bilgiler var (Namazov 2004: 111; Seyidov 1954: 67).

Repertuvarından sadece 5 kıtadan oluşan "Bağları" redifli bir tecnisi ve üç dörtlükten ibaret muamması günümüze kadar gelmiştir. Bahsi geçen tecnisi ilk defa Mümtaz, El Şairleri (1927: 74-75) kitabında yayımlar. Müellif kitabının 1935 yılındaki tekrar baskısında bu tecnise yer vermez. Mümtaz "kaynak kişinin" acizliğine uğrayarak âşığın tecnisini Şirvanlı Dostu Hanım'ın adına yayımlar (Mümtaz 1927: 74-75; Mirze 2007: 107). Yani Dostu'yu kadın sanatçı olarak takdim eder. Hakkında verilen bu bilgi uzun yıllar tekrarlanmış, hatanın günümüzde bile giderildiği söylenemez. Şöyle ki kaynaklarda iki Dostu'dan bahsedildiği, referans kaynak olarak da aynı membanın, Mümtaz'ın adı geçen kitabının gösterildiği görülür. Hatta bazı kayıtlarda bahsi geçen tecnisin müellifinin 19. yüzyılda yaşamış başka bir Dostu Hanım olduğu da söylenir.

Şiirlerinin dil ve üslup özelliklerinden usta bir sanatçı olduğu, edebî sanatları yerli yerinde kullandığı, klasik edebiyat geleneğini yakından takip ettiğini anlaşılır (Mirza 2007: 106; Sayılov 2010: 28). Kayıtlarda âşığın şahsi arşivlerde birçok şiirinin olduğu bildirilse de verilen bu bilgiler onun hayatı gibi karışıklıklar içermektedir.

Geniyev, Seyfeddin vd. (1999). Şirvanın 350 Şairi. Bakı: Ünsiyyet Matbaası.

Geniyev, Seyfeddin (hzl.) (2005). Azerbaycan Folklor Antalogiyası. XI kitab. (Şirvan Folkloru). Bakü: Seda Neşriyatı.

Kasımlı, Muharrem (2003). Ozan Âşık Seneti. Bakü: Uğur Neşriyatı.

Mirza, Ağalar (2007). Şirvan Âşık Yaradıcılığı. (Teşekkülü ve İnkişaf Tarihinden). Bakü: Elm Neşriyatı.

Mümtaz, Selman (hzl.) (2005). El Şairleri. (ed. Cennet Nağıyeva ve Tahire Nuraliyeva). Bakü: Nurlan Matbaası.

Mümtaz, Selman (hzl.) (2005). El Şairleri. ed. Ağalar Mirze. Bakü: Seda Neşriyatı.

Namazov, Qara (2004). Âşıklar. Bakü: Seda Neşriyatı.

Sayılov, Galib (2010). Muasir Şirvan Âşıklarının Yaradıcılığı (1950-1980-ci iller). Doktora Tezi. Bakü: Azerbaycan Milli İlimler Folklor Enstitüsü.

Seyidov, Mireli (1954). Sayat Nova. Bakü: Gençlik Neşriyatı.

Seyidov, Mireli vd. (1960). "Şifahi Halq Edebiyatı Tesiri İle Yaranan Şeir". Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. C. I. Bakü: Azerbaycan EA Neşriyatı, 485-499.

Tecnis

Rehtın ağ geymiş, bağçaya gedir,

Başına götürmüş buta bağları.

Bülbül sayrıyıb bağ sarı gedir.

Üzüne tutubdur bu tabağları.

Sevdiğim atlandı, terse meni gör,

Açıldı bağların ter semeni gör.

Eyledi ahırda tersa meni gör,

Şeyh Senan gibi buta bağları.

Niyazmendem, üzün yarın görende,

Baykular çığrışır yarın görende.

Ağlar hesret gözüm yâri görende,

Bulur bir dem tutsa, buta bağları.

Cananıma deyin canıma gelsin,

Teşneni göndersin canım egilsin.

At tir okları canıma gelsin,

Kamandarsan, gözle buta bağları.

Bize cövr eyledi kelbi üzünden,

Kal derse kalırız, kelbi üzünden.

Dostu deyir, göresen kelbi yüzünden,

Boynuma salubsan buta bağları.

Mümtaz, Selman (hzl.) (2005). El Şairleri. Ed. Cennet Nağıyeva ve Tahire Nuraliyeva. Bakü: Nurlan Matbaası. 58-59.