Madde Detay

18. yüzyıl Türkmen klasik edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. Asıl adı Mahmut’tur (Atayew, 2005: 455). Çiftçilik ve köy okulunda öğretmenlik yaparak geçimini temin eden Gayıbı, Türkmen klasik edebiyatının tarihinde gerçek anlamda bir Dîvân'a sahip tek şairdir. Gayıbı, bir şiirinde "Ey Gayıbı, ebcetden okıp harpı-vücudın / Bak, fatıhadan gör, bu elip-lamına tüşdi" (Ey Gayıbı, ebcetten okuyup harf-i vücudun. Bak, Fatihadan gör, bu elif lam’ına “düşdü”) beytiyle doğum tarihine tarih düşürmüştür. Buna göre onun 1147/1734-35'te doğduğu anlaşılmaktadır. Beyitteki tüşdi=1116 ve elip-lam = 31 kelimelerinin ebcet hesabındaki karşlığı 1147/1734-35'tir. Ölüm tarihi, tam olarak bilinmemesine rağmen, bir murabbasındaki "Ömrüm gitdi altmış iki yaşıma" mısrasından (Atayew 1998: 175), şairin altmış iki yaşından sonra öldüğü anlaşılmaktadır.

Gayıbı'nın Dîvân'ı ve onun içinde yer alan Otuz İki Tohum Kıssası, Nasihatname adlı mesnevileri vardır.

1. Dîvân: Dîvân'ı, gazel, murabba, muhammes, müsebba, müstezat gibi nazım şekilleriyle yazılmış lirik şiirlerden oluşmaktadır. Ayrıca “Otuz İki Tohum Kıssası” ve “Nasihatname” adlı iki mesnevisi de bulunmaktadır. Bilindiği üzere Türkmenler on sekizinci yüzyıldan itibaren yerleşik hayata geçmeye başlamıştır. Andalıp’ın “Cıkır” şiiri gibi Gayıbı’nın “Otuz İki Tohum Kıssası” adlı eseri bu değişikliğin şiire yansımasıdır. Münazara tarzında yazılan ve 108 beyitten oluşan bu mesnevi alegorik özellikler de göstermektedir. Şiirde buğday, pamuk, mısır, susam vb. gibi tohumlar kendi aralarında tartışırlar ve hepsi ne işe yaradığını beyan ettikten sonra diğerlerinden üstün olduğunu iddia eder. Ancak eserin sonunda bütün tohumlar pamuk kozasının önderliğini kabul eder. Dolayısıyla eser teşhis ve intak sanatları üzerine kurulmuştur. 

Gayıbı, Türkmen şiirinde tahmis ustası olarak da bilinmektedir. Onun Dîvân'ındaki şiirler alfabetik sırayla dizilmiştir. Dîvân'ı altı yüze yakın şiir içermektedir. Türkmenistan’da Prof. Dr. Kakacan Atayev, Gayıbı’nın Dîvân'ını 2005 yılında yayımlamıştır. Gayıbı’nın eserleri ve Dîvân'ının altı nüshası Türkmenistan İlimler Akademisi Gol Yazmaları Enstitüsü'ndedir.

Eserlerinden anlaşıldığı üzere Gayibı, iyi bir eğitim almıştır. Arapça, Farsça'yı ve Klasik edebiyat geleneğini çok iyi derecede bilmektedir. Şairin “Hemhana Gelendir” adlı müseddesinde Oğuz Han’ın şeceresinden bahsetmiş, Türkmen boyları hakkında bilgi vermesi, Dîvânu Lügâti’t-Türk ve Câmiü’t-Tevârîh gibi önemli eserleri okuduğunu ve Türkmenlerin tarihine ait birçok kaynaktan haberi olduğunu göstermektedir. Gayıbi Farsça şiirler de yazmıştır. Bunlardan “Heyran Şevem” adlı şiirinin bir mısrası Farsça, ikinci mısrası Türkmence yazılmıştır. Klasik Türk edebiyatı geleneğinde bu tür şiirlere şir u şeker denilmektedir. Gayıbı’nın edebî yaratıcılığında Nesîmî’nin, Ömer Hayyam’ın, Hâfız’ın, Nevâyî ve Fuzûlî gibi şahsiyetlerin tesiri önemli yer tutmaktadır. Gayıbı’nın şiirlerinde aşk, sevgi, insan sevgisi, sosyal adaletsizlik ve eleştiri, tarihi vakalar en çok işlenen temalardır. Aruz ölçüsüyle yazılan gazel türü onun sanatkârlığında asıl yeri tutmaktadır.

Atayew, K. (2005). Mahmyt Gaýyby, Diwan. Aşkabat: Miras Yay.

Atayew, K. (1998). 18. Asır Türkmen Edebiyatı. Aşkabat: Maarif Neşriyatı.170-206.

Türkmen Edebiyatının Tarihi. (1976). C.2 2. Kitap.  Aşkabat: Ilım Neşriyat. 207-290.

Otuz İki Tohum Kıssası

Ýaranlar, aýdaýyn men bir hekaýat, 

Hekaýat magnysynda bu rowaýat. 

 

Rowaýatda bitildi «Ekelnama», 

Barabar boldy hemme has-u aama. 

 

Jepany Hazreti-Adam çekendir, 

Otuz iki tohum baryn ekendir. 

 

Sena aýdyp hemmesi çykdy ýerden, 

Behiştiň dawasyny kyldy birden. 

 

Tagalylla beripdir bize nygmat, 

Behamdylla bilipdirmiz ganymat. 

 

Şükür kyldyk ony şükürnasyga, 

Bitildi her beýit bir dänesige. 

 

Tamamy miweler şirin-u turşy, 

Ýygylyp ýördiler jennete garşy. 

 

Hemme «Bismylla!» diýip turdy ýerinden,

Gadam ileri basdy bir-birinden. 

 

Jugary aýtdy: «Owwal özüm barar men, 

Boýum uzyn, sakalym ak erer men. 

 

Başymda selle-ýu sopynema men, 

Hemmäňizden uly men, kethuda men. 

 

Bilimi bäş ýerimden baglaýyp men, 

Özüm jennete garşy çaglaýyp men.  

 

Oşol halatda Bugdaý diýdi: «Akmak, 

Senem peýda bolup sen mugjyzy-hak. 

 

Tapypdyr sen nejasatdan kemaly, 

Uzyn bolsa, boýuň gördi şemaly. 

 

Howanyň şitdiginden agarar sen, 

Ne ýüz birle jennete barar sen?! 

 

Owamy sopyga meňzär syýagyň, 

Ýüzüň aşgara meňzär, ýokdur ýagyň. 

 

At-u eşek iýmez ajy palajyň, 

Meniň ýanymda ýokdur hiç alajyň. 

 

Seniň bäsiň göreý, kanda barardy, 

Ne ýerde urdular, ýüzüň garardy? 

 

Emelsiz sopy sen, tokmaga gaýym, 

Başyňy sal guýy, bolgul mylaýym!» 

…

Hemmesi bildiler Gozany öwla, 

«Ulug sen!» diýip, hemme etdi töwella:

 

Doga eýläp, hemme zary kylarmyz,

Hemmämiz waspy-didary kylarmyz». 

 

Bu sözi muhteser kyldy tamamy, 

Bu Goza pişwa boldy ymamy. 

 

Otuz iki tohumyň ýok hasaby, 

Muňa ança ýazar bolsa kitaby. 

 

Diýdi kim, Gaýyby, söz muhteserdir, 

   Ki mundan artygy hem derdeserdir.

(Atayew, K. (2005). Mahmyt Gaýyby, Diwan. Aşkabat: Miras Yay. 415-417.)

Gazel