GÜLHANÎ/CüR'ET, Muhammed Şerîf

(d. ?/? - ö. ?/19. yy.)
divan şairi
(Divan/Yazılı Edebiyat / 19. Yüzyıl / Çağatay)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Asıl adı Muhammed Şerîf olan Gülhanî, tahminen 18. yüzyılın yetmişli yıllarında doğmuştur. Gülhanî ve Cür’et mahlaslarını kullanmıştır. Gülhanî mahlası, hamamda ateşçi olarak çalışması ile ilişkilidir. Fazlî’nin Mecmuatü’ş-şuarâ adlı tezkiresinde Gülhanî’nin hayatı ile ilgili bilgiler mevcuttur. Bu eserde Gülhanî’nin Kûhistân Taciklerinden olduğu ve Hokand’da doğup burada yaşadığı belirtilmektedir (Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomatiyası 1945: 204). Şair, Hokand hanı Ömer Han (1225/1811-1235/1820)’ın hizmetinde bulundu. İyi bir eğitim almamış olan Gülhanî’nin Ömer Han’ın sarayındaki şairlerin içinde yer alması oldukça zordu. Fakat o, hicivcilik yeteneği ile bu şairlerin arasına girmeyi başardı. Buna rağmen Ömer Han ve diğer şairler tarafından pek itibar görmedi. Gülhanî’nin saraya kabul edilmesi maddi durumuna olumlu bir katkı sağlamadı ve hayatı yokluklar ve zorluklar içinde geçti. Şairin Ömer Han hükümranlığının son yıllarında öldüğü tahmin edilmektedir.
Eserleri şunlardır:
1. Dîvân: Bir Dîvân tertip ettiği söylense de söz konusu eser günümüzde mevcut değildir. Şairin günümüze on iki gazeli, Farsça bir kasidesi ulaşmıştır.
2. Zarbül Mesel: Alegorik bir eserdir. Gülhanî, bu eserinde yaşadığı devrin olumsuzluklarını ve Hokand’ın virane yerlerini mecazi olarak kuşların diliyle anlatmıştır. Bu bağlamda Baykuş ve Yapalakkuşlar hikâyesi dikkat çekicidir. Bu hikâyelerde şairin devrinin yoklukları ve zıtlıkları hicvedilmiştir. Eserde, dört yüzden fazla atasözü ve hikmetli beyitler mevcuttur. Ayrıca eserde bazı tarihî şahsiyetlerden de söz edilmektedir. Zarbül Mesel’in yedi el yazma ve ondan fazla baskısı vardır. Gülhanî’nin eserleri hakkında bilgiler veren tezkire ve mecmualardan başka birçok çalışma da yapılmıştır. Bu çalışmalardan ilki P. Kayumov’un Kokan Tarihi ve Edebiyâtı adlı el yazma defterdir. 1307/1890’da N. P. Ostroumov Zarbül Mesel’i Kazan Üniversitesi matbaasında neşretti. 1312/1895’te eser A. Aydarov ve N. Vişnegorskiy’ler tarafından Sava, Sıç i Filin (Yapalakkuş, Körkuş ve Bayoğlu) ismiyle Rusçaya tercüme edildi. 1926’da Sadreddin Aynî tarafından hazırlanan Numûne-yi Edebiyât-ı Tâcik adlı çalışmada şairin eserlerinden örneklere yer verildi. Bunun yanında Özbek edebiyatı tarihlerinde de Gülhanî’nin eserlerinden örnekler bulunmaktadır. 1948’de ise R. R. Mukîmov, Gülhanî ve eserleri ile ilgili bir doktora çalışması yaptı. 1961’de de Azîz Kayumov, şairin hayatı ve Zarbül Mesel eseri ile ilgili bilgilerin yer aldığı Kokan Edebiyâtı Muhîti adlı çalışmasını yayımladı.
18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın birinci yarısında Çağatay edebiyatının önemli şahsiyetlerinden biri olan Gülhanî, Çağatay nesrinin gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. O, başarılı bir masalcı ve hicivcidir. Lirik şiirler yazarak sanat hayatına başlayan Gülhanî, Zarbül Mesel adlı hicvi eseri ile de sanatının doruk noktasına ulaştı.

Kaynakça

Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi -Nesir-Nazım Özbek Edebiyatı. (2000). “Gülhaniy”. C. 14-15-16. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12073,gulhaniypdf.pdf?0[erişim tarihi: 03.12.2014].
Kayumov, A. (1961). Kokan Edebî Muhiti. Taşkent: Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı.
Kerimov, E. (hzl). (1999). Ma’neviyat Yulduzları. Taşkent: Abdulla Kadirî Nâmidegi Halk Neşriyatı.
Özbek Edebiyatı (1959). III. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.
Özbek Edebiyatı Tarihi (1978). IV. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı.
Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomatıyası (1945). II. Tom.Taşkent: Özbekistan Devlet Neşriyatı.
Tekin, Feridun (2010). XIX. Yüzyıl Çağatay Edebiyatının İki Kadın Şairi-Üveysî ve Nâdire. Ankara: Vizyon Yayınevi.
Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies. 6(1): 1843-1850.
Tursunov, U., B.Orınbayev, A. Aliyev (1995). Özbek Edebiy Tili Tarihi. Taşkent: Okıtuvçi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DOÇ. DR. FERİDUN TEKİN
Yayın Tarihi: 26.12.2014
Güncelleme Tarihi: 02.12.2020

Eserlerinden Örnekler

Zarbü'l-Mesel'den

(Yapalakkuş Hikâyesi’nden)

“Ammâ râviyler andag rivâyet kılurlar kim, ilgerigi eyyâm-ı nâfercâmda, Fergana iklîmide Keykubad atlıg pâdşâhdın kalgan bir iski şehristân bar irdi. Anda bir Bayoglı digen vatan tutmuş irdi. Ammâ anıng hevâsı hoş ve bâdı dikleş. Sebze reyâhîn envâi güller çiçekler kesretidin korgan bahâr çağda tâvusnıng perleri dik türlenib, münakkaş körinür irdi. Ve anıng bir yağaçlık yirde Yapalakkuş meskeni, ata babasıdın kalgan câyı bar irdi. Ammâ Bayoğlınıng bir kızı bar irdi ki mihr-i hâverî yüzige bende irdi. Beyt:

Ârızıdın şems ü kamerdür hecil

Sözleridin şehd ü şeker münfail

Hâsılı ömri idi ul baynı
Atı Güneşbânu oşal aynı

Ve ul kız âftâb-ı âlemtâb dik her hâmnı pişirür, hîç mahlûk anı kündüzi körmakga çâresi yok irdi ve ul kız yüzini yaşırur irdi. Tâ beheddeki alâmeti bulug zâhir bolub tişi çıkıb közi süzülib anasınıng togri sözlegenige igri sözley başladı. Anası kabzlanıb aydı kim:”

(Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomatıyası (1945). II. Tom.Taşkent: Özbekistan Devlet Neşriyatı. 206.)


İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1GÜLDESTEd. ? - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2MA'DEN/KEMÎNE, Adine Muhammedd. 1761 - ö. 1838Doğum YeriGörüntüle
3FURKAT, Zâkircân Hâlmuhammed oğlud. 1858 - ö. 1909Doğum YeriGörüntüle
4GÜLDESTEd. ? - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
5MA'DEN/KEMÎNE, Adine Muhammedd. 1761 - ö. 1838Doğum YılıGörüntüle
6FURKAT, Zâkircân Hâlmuhammed oğlud. 1858 - ö. 1909Doğum YılıGörüntüle
7GÜLDESTEd. ? - ö. ?Ölüm YılıGörüntüle
8MA'DEN/KEMÎNE, Adine Muhammedd. 1761 - ö. 1838Ölüm YılıGörüntüle
9FURKAT, Zâkircân Hâlmuhammed oğlud. 1858 - ö. 1909Ölüm YılıGörüntüle
10GÜLDESTEd. ? - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
11MA'DEN/KEMÎNE, Adine Muhammedd. 1761 - ö. 1838Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
12FURKAT, Zâkircân Hâlmuhammed oğlud. 1858 - ö. 1909Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
13GÜLDESTEd. ? - ö. ?Madde AdıGörüntüle
14MA'DEN/KEMÎNE, Adine Muhammedd. 1761 - ö. 1838Madde AdıGörüntüle
15FURKAT, Zâkircân Hâlmuhammed oğlud. 1858 - ö. 1909Madde AdıGörüntüle