Madde Detay

Çağatay dili ve edebiyatının gelişmeye başladığı dönemde eser veren Harezmli Hâfız’ın hayatıyla ilgili tek kaynak 1975 yılında Hindistan’da Salarceng Müzesi’nde (Salar Jung Museum) bulunan divanıdır. Divanında genellikle Hâfız mahlasını kullanmakla birlikte Farsça şiirlerinde Rahîmî, bir gazelde Abdurrahîm, iki kaside de Hâfız-ı Harezmî mahlasları yer alır (Toparlı, 1998: 7). Bu bilgilerden hareketle Harezm’de doğduğu ve adının Abdurrahim olduğu tahmin edilmektedir. Harezm’den, Timur’un 1379-1388 yılları arasındaki seferleri sırasında genç bir şairken ayrıldığı düşünülmektedir (Toparlı, 1998: 5). Bu akınlardan kaçan pek çok âlim ve şair gibi Türkistan’ı dolaşmış; Buhara, Hocend, Horasan, Kirman, Semerkant, Şiraz, Tebriz gibi şehirlerde bulunmuştur. Şahruh’un oğlu Sultan İbrahim’in vefatıyla ilgili yazdığı mersiyeden 1435 yılında hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Ömrünün büyük bir bölümünü Şiraz’da geçiren şairin burada öldüğü tahmin edilmektedir.

Farsça şiir yazmanın edebî üstünlük görüldüğü dönemde 17.000’i aşan beyit sayısıyla oldukça hacimli bir Türkçe divan kaleme alan Harezmli Hâfız, Çağatay edebiyatının Ali Şir Nevâyî’den sonra en önemli şairlerinden biri kabul edilmektedir. Türkçeyi ustalıkla kullanır, şiirleri sade ve anlaşılırdır. Kelime seçimlerinde çağdaşı şairlerin aksine Türkçeden yanadır. Dili, Harezm Türkçesi ile Nevâyî dili olarak da adlandırılan Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş dönemi özelliği göstermektedir. Terkiplerinde Türkçe kelimeler sıklıkla yer alır. Klasik dönem Çağatay metinlerinde rastlanmayan Oğuzca unsurlar da dikkat çekicidir (Toparlı, 1998: 14). Harezmli Hâfız, şiirlerinde divan edebiyatının mazmunlarını başarıyla kullanır. Çağdaşı Hâfız-ı Şirâzî’yi kendisine örnek alarak onun gibi felsefî şiirler yazar. Çağatay şiir dünyasının Hâfız’ı olmak istemektedir (Toparlı, 1998: 7). Leylâ ile Mecnûn, Vâmık ile Azrâ gibi hikâye karamanlarından; Ahmet Yesevî, Hallâc-ı Mansûr, Veysel Karanî gibi mutasavvıfların görüşlerinden beslenir, Türkistan’da gezdiği yerlerden bahseder.

Nesih hattıyla yazılan divanın bazı varakları eksiktir (Toparlı, 1998: 18). Eserde 9 kaside, 5 terkib-i bend, 3 terci-i bend, 1 muhammes, 1 mersiye, altısı Farsça olmak üzere toplam 1052 gazel ile 2 müstezad, 31 kıta ve 12 rubai yer almaktadır. Bilinen tek nüshası Salarceng Müzesi’nin Şark El Yazmaları bölümünde 4298 numarada kayıtlıdır (Toparlı, 1982: 4).

1975 yılında bulunan Harezmli Hâfız Divanı 1981’de ilk kez, iki cilt olarak ve Kiril harfleriyle Hamid Süleyman tarafından yayımlanmıştır. Bu çalışmada bazı şiirler eksiktir. Taşkent’te basılan eserden ilk kez Yavuz Akpınar, Kardaş Edebiyatlar dergisinde bahsetmiştir (1982: 47). Divanın tam metinini Türkiye’de Recep Toparlı yayımlamıştır. Bu yayının ilk bölümünde eserin ses ve şekil bilgisi özellikleri de tespit edilmiştir.

Akpınar, Yavuz (1982). “Kardaş Edebiyatlardan Haberler-Yayınlar”, Kardaş Edebiyatlar (3): 47.

Süleyman, Hamid (1981). Hafız Harezmî Divan I-II, Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası H. S. Süleymanov Namidaki Kolyazmalar İnstitüsü.

Toparlı, Recep (1982). “Klasik Özbek Şairi: Hafız Harezmî”, Kardaş Edebiyatlar (4): 3-7.

Toparlı, Recep (1984). “Çağatay Şâiri Hâfız Hârezmî”, Türk Dünyası Araştırmaları (Şubat), İstanbul: 1-32.

Toparlı, Recep (1986). Hafız Harezmî Divanı Üzerine Bir Gramer Denemesi ve Divandan Seçilmiş Şiirler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Toparlı, Recep (1994). Harezmli Hafız Divanı’ndan Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Toparlı, Recep (1997). “Hâfız-ı Harezmî’nin Sultan İbrahim’in Ölümü Üzerine Yazdığı Mersiye”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi (Mehmet Akalın Armağanı) (8): 511-524.

Toparlı, Recep (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Üstüner, Ahat (2014). “Hârezmli Hâfız Divanında Türk Adı”, Turkish Studies 9(6): 1107-1116. 

Gazel 1

Gülistân yüzlü sâkî sening aşkıng manga cândur

İçelim bâdeni kim devr-i İbrâhîm sultândur

Müverrak bâde-i sâfî tolun ayga kılur ta’na

Kim ol cem câmıda rahşende çün hûrşîd-i tâbândur

Kolında bâdeni körgeli rahşân la’l-i ahmer tek

Ciger hûn dâg birle tagda la’l-i bedahşândur

Senâhân bolsa bülbül tek kamu cânlar ‘aceb irmes

Gül-i ‘ıyş u tarab çünkim anıng ‘ahdinde handândur

Surâhîning kenârında musaffâ bâdeni körüb

Hacâletning nikâbı içre pinhân âb-ı hayvândur

Tiler dâyim cân uşandın feyz-i rahmetni

Çün anıng pâk zâtını körer men feyz-i rahmândur

Senâ vü hamd aytadur yaratgan bir ü barınga

Uşol sultân zamânında bu Hâfız kim gazelhândur

Toparlı, Recep (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 239.

Gazel 2

Dildâr derdi hasta köngülge devâ irür

Cânımga renci merhem ü ‘ayn-ı şifâ irür

Yalguz men olmadım uşanıng zülfi ‘âşıkı

Her halkada mening bigi ming mübtelâ irür

Zülfi nesîmidin eseri tapga men tiyü

Cânım hemîşe hemreh-i bad-ı sabâ irür

Çîn üzre çin saçını uşanıng körüp kişi

Müşk-i Hıtâga nisbet iterse hatâ irür

Bâlâsı birle halk-ı cihân mübtelâ velî

Pür-fitne câdû közleri ‘ayn-ı belâ irür

Ta’n eyleme rakîb eger yâr cevr iter

Kim yâr cevri cevr imesdür vefâ irür

Hâfız uşol nigâr közüm kaşıdın revân

Bîgâne yanglı kiçdi velî âşnâ irür

Toparlı, Recep (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 253.

Kıt’a

Ta’accüb eylemengiz izdesem diyârımnı
Vatan çü cân irür barça cânını izder

Niçe ki suvnı alıp bahrdin bulut kökke
Yitürse akıbet ol öz mekânnı izder

Bahâ güher bile cevher tapar çıkıp kândın
Veli niyaz bile bahr ü kânnı izder

Garâb şâh-ı zamânnıng vezâri hem bolsa
Hemîşe cân bile öz hânumânını izder

Egerçi şâh-ı zaman ilgidür nişîmen-bâz
Velâ köngül bile bâz âşyânını izder

Toparlı, Recep (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 763.

Rubâî

Dil-sûhte kim âh-ı seher-gâh kılur

Ol âh bile cânını hem-râh kılur

‘Âlemde bu söz bile yürür men şâdân

Kim ni kılur irse barın Allâh kılur

Toparlı, Recep (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 774.